Ekim 1960’ın dondurucu bir gününde, Grönland’daki bir buzulun derinliklerinde, ABD Ordusu teknisyenleri, deneysel bir nükleer reaktörün son hazırlıklarını yapıyordu. O devir atom gücünün birinci yıllarıydı ve bu reaktör, karanlıkta sızan radyoaktif nötronların tehlikesini gözler önüne seriyordu.
Bu teknisyenler, tek bir radyasyon patlamasının hayatlarını tehdit edebileceğini biliyorlardı. Parıldayan kar duvarları ortasında, Geiger sayaçlarının seslerini emen bir ortamda, mühendisliğin hudutlarını zorlayarak, soğuk ve karanlık bir gelecekle yüzleşiyorlardı.
Burası Camp Century! Amerika Birleşik Devletleri’nin en kuvvetli etrafları bile yaşanabilir hale getirebileceğini göstermek üzere inşa edilen, geniş bir buz altı askeri üssü. Fakat, bu projeye dair kamuoyuna sunulan bilgiler, aslında büyük bir saklılığın örtüsü altında yatan bir balistik füze üssü kurma planıydı.
PROJEDEN DANİMARKA HÜKÜMETİNİN BİLE HABERİ YOKTU
Grönland’ın Danimarka hükümeti tarafından bile bilinmeyen bu zımnî proje, yıllar boyunca sırrını korudu. ‘Proje Iceworm’ olarak bilinen bu plan, Camp Century ve ötesindeki tünellerin, Sovyetler Birliği’ne doğrultulabilecek 600 nükleer başlıklı füzeyi gizlice barındıracak demir yolu raylarıyla döşenmesini öngörüyordu.
Camp Century kurulduktan sonra, National Geographic üzere gazeteler ve mecmualar, muhabirlerini burayı ziyaret etmeleri için gönderdi. Fakat ziyaret eden gazetecilere ve istasyonda yaşayan askerlerin birçoklarına da söylenmeyen şey, Camp Century’nin bilinmeyen bir Soğuk Savaş projesi için bir paravan olduğuydu.
Proje, Amerika’nın donmuş kuzeydeki hırsını, taşınabilir atom gücü geliştirmekten çok, buz örtüsünü geniş bir balistik füze üssüne dönüştürmekle ilgiliydi. Bugün, bu cüretkâr askeri plandan geriye hiçbir şey kalmadı; Camp Century uzun vakit evvel ordu tarafından terk edildi ve karın altındaki tüneller buz tarafından ezildi ve yutuldu.
Ancak, derin dondurucuda saklanan ve uzun müddettir gözden kaçan birkaç kavanoz, daha şaşırtan bir mirasın varlığını sürdürüyor. Camp Century’de gerçekleştirilen duyurulmamış bir bilimsel projenin kalıntıları olan bu kavanozların içindeki beklenmedik ispatlar, çağdaş bilim beşerlerine daha ıslak, daha yabanî ve daha kaotik bir çağa dair çarpıcı bir bakış sunuyor.
ÜSSÜN FAALİYETTE OLDUĞU YEDİ YIL BOYUNCA NELER YAŞANDI?
Kavanozlardaki beklenmedik delillerin ne olduğuna gelmeden evvel üssün faaliyette olduğu yedi yıl boyunca neler yapıldığına bir göz atalım…
Bu mühlet boyunca Camp Century’deki işçi çok izolasyonda çalıştı ve yaşadı. Üs, en yakın yerleşimden (Thule isimli bir Hava Kuvvetleri üssünden) yaklaşık olarak 200 kilometre uzaktaydı. Yiyecek, yakıt ve ekipman sevkiyatları, ‘salıncaklar’ olarak bilinen uzun konvoylar halinde Century’ye kızaklarla sürükleniyordu.
Şu anda 80’lerinde ve kampta birkaç dönem geçiren bir ordu araştırma mühendisi olan Austin Kovacs, salıncakla seyahat etmenin en yeterli şartlarda bile saatler sürdüğünü hatırlıyor. Makus havalarda seyahat günler sürebiliyordu. Bazen salıncaklar sonsuz Arktik boşluğunda kayboluyordu. Fakat Kovacs, gerçek riskin kamptaki can problemi olduğunu belirtiyor;
“İnsanlar bunun tehlikeli olduğunu düşünüyordu. Lakin tehlikeli değildi. Rahattı. Lakin çok sıkıcı ve çok monotondu.”
Erkekler, buzun içine inşa edilmiş prefabrik yatakhanelerde yaşıyordu. Kovacs, kutuplardaki buzullarda büyük binaları desteklemek için temeller araştırdığı ‘Trench 33’ ismi verilen yerde çalışıyordu.
Güneş ışığı, kuş cıvıltısı yahut esinti yoktu. Üssün sinemasında haftada en az bir defa sinema gösteriliyordu. Kütüphane mütevazı bir kitap koleksiyonu sunuyordu. Erkekler ortak bir banyoda duş alıyor, aydınlık bir yemekhanede yemek yiyorlardı. Her türlü atık ise buzula geri dökülüyordu ve orada donmuş halde kalıyordu.
Buzuldaki bir kuyudan çekilen suyu içiyorlar ve Kovacs ile yoldaşları heyecana muhtaçlık duyduklarında, kuyunun çelik kablosundan aşağı inip, dar bir buz şaftından muazzam bir karanlığa yanlışsız iniyorlardı. Orada, tam bir karanlıkta asılı kalmak heyecan vericiydi. Kovacs, sabah uyandığında kampın hoparlöründen gelen bir bayanın müzik sesiyle uyandığını hatırlıyor:
“O vakitler tanınan bir müzikti. Fakat bir mühlet sonra müzik sıkıcı gelmeye başladı. Zira haftalarca birebir sesi duyuyordunuz. Artık yalnızca durmasını istiyordunuz.”
Kovacs, o şarkıyı yahut müzikçiyi hatırlayamıyor, yalnızca sesin karanlığın içinde nasıl kaybolduğunu hatırlıyor.
BUZUN DERİNLİKLERİNDE BULUNANLAR ŞAŞIRTTI
Kovacs, araştırmasına odaklanırken, öbürleri ise reaktöre servis veriyor yahut karın hareketlerini inceliyordu. Üssün tabanında, bir takım buzun derinliklerine bir delik açmakla meşguldü. 1966’da istikrarlı çalışmanın akabinde, Grönland’ın tam yüzeyinden buzulun tabanına kadar deldiler. Bu süreçte bir buz katmanına nüfuz eden birinci buz çekirdeğini topladılar. Biraz daha ileri giderek donmuş toprak topladılar.
Bu toprak, Camp Century’nin en ürkütücü miraslarından birini oluşturacaktı; o vakitler kimse bunun hakkında pek düşünmemişti. Üs terk edildikten yıllar sonra toprak, Danimarka’daki bir dondurucuya taşınmadan evvel New York’ta bir dondurucuda kavanozlarda saklandı. Bu kavanozların içinde aydınlatıcı bir şey olabileceğine dair çok az işaret vardı ve bunların ehemmiyetini açığa çıkarmaya yardımcı olabilecek çok az araç vardı.
KAVONAZLARIN İÇERİĞİ BİZE NELER ANLATIYOR?
2019’da Vermont Üniversitesi’nde jeolog ve profesör olan Paul Bierman ve birkaç meslektaşı, kavanozların içeriğini incelemeye başladı. Buldukları şey, Grönland’ın antik iklimine dair anlayışımızı kökten değiştirdi ve geleceğimize dair değerli bir bakış açısı sundu.
Bierman’ın takımı, toprakta sıkışmış yaprak modülleri, kollar, yosunlar ve hatta böcekler olduğunu keşfetti. Kalıntılar, bölgenin buzdan arınmış olduğu bir vakte ilişkin olabilirdi. Keşif, Grönland’ın geçmişine dair yeni bir fotoğraf çizdi.
Toprak örnekleri, Grönland’ın buz örtüsünün birkaç milyon yaşında olduğuna dair daha evvelki belgisiz kanıdan radikal bir sapmayı tetikledi. Düzinelerce diğer bilim insanıyla birlikte çalışan Bierman, buz örtüsünün herkesin hayal ettiğinden daha genç olduğunu gösterdi; toprak, Camp Century’nin altındaki arazinin yaklaşık 400 milyon yıl evvel buzsuz olduğuna dair ispat sağlıyordu.
O periyotta kara kütlesi, bugün olduğundan biraz daha sıcaktı ve deniz düzeyleri değerli ölçüde daha yüksekti. Bilgilerden ortaya çıkan şey, sırf geçmişin bir manzarası değil, birebir vakitte tahminen de Grönland buz örtüsünde kilitli olan katrilyonlarca galon tatlı suyun okyanusa karıştığı bir geleceğe dair net bir vizyondu…
1969’DA ÜSSE GERİ DÖNDÜĞÜNDE GÖRDÜKLERİ KARŞISINDA ŞOK OLDU
Iceworm Projesi, baştan itibaren başarısızlığa mahkûm üzere görünüyordu. Soğuk Savaş devrindeki planlayıcılar, karın altında füze tünelleri inşa ederken, buzul hareketlerini ne kadar denetim edebileceklerini yanlış hesapladılar. Buzullar, kayarak, küçülerek ve büyüyerek hareket ediyor; bu yüzden buzulun içine inşa etmek son derece istikrarsız ve bakım gerektiren bir işti.
Sert çelik demiryolları, buzulun kaymaları altında bükülüyor, füzeler devrilebiliyordu. Altında hareket eden bir buzul, borular ve atom reaktörleri için daima bir risk oluşturuyordu. Elektrikli zincirli testerelerle donanmış askerler, dar tünellerde dolaşıp karı amansızca kesiyorlardı.
Sonunda, ordu planlamacıları bu projenin hiç de uygun bir fikir olmadığına karar vermek zorunda kaldılar. 1967 yılında kampın reaktörü kapatıldı ve sonra da Camp Century terk edildi.
Kovacs, 1969’da araştırma yapmak üzere geri döndüğünde, büsbütün harabe bir görüntüyle karşılaştı. Kar lisanları geçitlerden aşağı dökülüyor, çelik yapılar kendi üzerlerine çöküyordu. Ahşap kirişler, kemik üzere parçalanıyordu. Fotoğraflar, buzulun ezici tartısının tesirini gözler önüne seriyordu. Beşerler oradan ayrıldıktan kısa bir müddet geçmişti lakin kaçınılmaz bir seyahatin izleri çoktan belirginleşmişti: Molozlar eziliyor, akabinde yutuluyor ve bir daha asla yükselmiyordu.
Yarım yüzyıldır neredeyse unutulmuş olan bu kamp, bugün Soğuk Savaş periyodunun aşırılıklarının net bir fotoğrafını ve o devirdeki görkemli projelere dair bir nostalji sunuyor.
Tüm bu planlamalara karşın, üssün büyük düşünen mimarlarından hiçbiri Camp Century’nin kalıcı mirasının orada yürütülen araştırmalar olacağını hayal edemezdi; bu, kampın kapalı nükleer hedeflerini gizleme mazeretinin bir kesimiydi. Lakin Bierman üzere bilim insanları, bu durumdan ötürü minnettarlar.
National Geographic’in ‘The U.S. built a covert Cold War base under a Greenland glacier. Its secrets are now being revealed’ başlıklı haberinden derlenmiştir.
Fotoğraflar: iStock