Savaşın ardındaki strateji: İran’da rejim değişikliğinin kapısı mı aralanıyor? Hamaney’in liderliği tarihi bir sınavla karşı karşıya

13 Haziran İsrail’in İran’a düzenlediği geniş çaplı hava akınları, bölgedeki tansiyonu en üst seviyeye taşıdı. Lakin pek çok görüşe nazaran askeri atakların gayesi sadece İran’ın nükleer kapasitesini zayıflatmak değil: İran’da rejim değişikliği olabilir!

GERÇEKTEN HEDEF REJİM DEĞİŞİKLİĞİ Mİ?

İran İhtilal Muhafızları’nın üst seviye kumandanlarının öldürüldüğü taarruzlar, sırf askeri değil birebir vakitte psikolojik bir darbe olarak da bedellendiriliyor. Pek çok uzmana nazaran ise İsrail’in amacının İran’daki yönetici seçkinin hudut merkezlerini vurarak rejimi zayıflatmak ve halkı sokağa dökecek bir kargaşayı tetiklemek olabilir.

Hedeflerin çeşitlenmesi, İsrail’in savaş planlarının İran’ın nükleer tesisleriyle hudutlu kalmayıp, sanayi, mahallî güvenlik güçleri ve altyapıyı da kapsayacak halde genişlediğine işaret ediyor. Analistler ve eski yetkililer, İsrail’in bu atakla İran devletini zayıflatmayı, iktisada daha fazla ziyan vermeyi ve muhtemelen rejim değişikliğini tetiklemeyi amaçladığını belirtiyor.

ENERJİ ALTYAPISINA YÖNELİK ATAKLAR BU İHTİMALİ DAHA DA GÜÇLENDİRİYOR

Özellikle çatışmanın seyri cumartesi gecesi güç altyapısına yönelik hücumlarla ivme kazandı. İsrail, İran’ın dünyanın en büyük doğal gaz alanlarından Güney Pars’ına yönelik atak düzenleyerek üretimi kısmen durdurdu ve büyük bir yangına yol açtı. Tahran dışındaki yakıt deposuna yapılan atak ise büyük bir yangın çıkardı ve bölgedeki kalabalık tarafından kaydedildi.

Sosyal medya ve devlet medyasında yayılan imajlarda, pazar günü havaalanları, elektronik üretim tesisleri, polis istasyonları, uçak bakım tesisleri ve Tahran’daki mescitleri koordine eden bir ofisin gaye alındığı görülüyor. Patlamalar, kentsel alanlarda trafiğe ve yayalara yalnızca birkaç metre uzaklıkta gerçekleşti.

‘İRAN’DAKİ ÜST SEVİYE BAŞKANLARIN ÇOKTAN ÇANTALARINI TOPLADIKLARINA DAİR İŞARETLER VAR’

Eski ABD Dışişleri ve Beyaz Saray yetkilisi Richard Nephew, bu operasyonun nükleer programı ortadan kaldırmaktan çok rejim değişikliğine yönelik olduğunu söyledi. Nephew, İsrail’in bu stratejinin risklerinin yüksek olduğuna dikkat çekti.

İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, çatışmayı İran rejimini devirmek için bir fırsat olarak tanımladı. Netanyahu, İran halkını “özgürlük için ayağa kalkmaya” çağırdı ve rejimi “zayıf” olarak nitelendirdi.

 Netanyahu, ABD Başkanı Donald Trump’ın doğum günü kutlamasıyla başlayan iletisinde, “Tahran semalarındaki pilotlarımız Ayetullah rejimine hayal bile edemeyecekleri darbeler indirecek” diyerek “Size şunu söyleyebilirim, İran’daki üst seviye önderlerin çoktan çantalarını topladıklarına dair işaretler var. Neyin geleceğini hissediyorlar” diye de ekledi.

Ayrıca Netanyahu, Fox News’e pazar günü yaptığı açıklamada, “İran rejimi çok zayıf olduğu için rejim değişikliği muhakkak olabilir” dedi lakin “harekete geçme kararının” İranlılara ilişkin olduğunu söyledi.

BAZI ASKERİ YETKİLİLER GAYENİN NÜKLEER TESİS OLDUĞU KONUSUNDA ISRARCI

Tüm bunların dışında kimi askeri yetkililer ise hücumların öncelikli maksadının nükleer tesisler olduğunu savundu. Örneğin eski üst seviye askeri istihbarat yetkilisi Yossi Kuperwasser, saldırıların rejimi çökertmek maksadıyla değil, savaş bağlamında yapıldığını belirtti. Uydu manzaraları, İsrail’in nükleer tesislerde kimi altyapı ziyanları verdiğini lakin zenginleştirme santrifüjlerine yahut yer altındaki gereçlere ziyan vermediğini gösteriyor.

‘ÜLKENİN İÇ ÇATIŞMAYA GİRMESİ SIRF BÖLGEYİ DEĞİL, GLOBAL İSTİKRARLARI DE ETKİLEYEBİLİR’

İran ise ataklara misilleme olarak onlarca amaca füze ve insansız hava aracıyla karşılık vermeye devam ediyor. İhtilal Muhafızları’nın açıklamasına nazaran, amaç alınan noktalar ortasında askeri üsler ve radar sistemleri de bulunuyor.

Gerilim her geçen gün daha da tırmanıyor. İran üzere 90 milyona yakın nüfusa sahip bir ülkenin iç çatışmaya girmesi, sadece bölgeyi değil, global istikrarları de etkileyecek büyüklükte bir sarsıntı yaratabilir. Aslında Netanyahu’nun ‘kumarı’ da tam olarak burada başlıyor. Rejim değişikliğinin muvaffakiyete ulaşıp ulaşmayacağı meçhul, hatta bu türlü bir değişimin kim tarafından ve nasıl yönetileceği de hâlâ net değil. Zira İran’daki muhalif kümeler parçalanmış halde değil hatta tesirli bir alternatif liderlik yapısı da ortaya çıkmış değil.

HAMANEY’İN LİDERLİĞİ TARİHÎ BİR İMTİHANLA KARŞI KARŞIYA

Tüm bu ortamda dikkatler yine İran’ın en zirvesindeki isme çevriliyor: Ayetullah Ali Hamaney! İsrail’in son taarruzlarında gaye alınan sırf füze rampaları ya da nükleer tesisler değil; İran’ın politik ve ideolojik omurgasıydı. Ve bu omurganın merkezinde, 36 yıldır ülkeyi yöneten Hamaney duruyor.

İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney, 1989 yılından bu yana ülkenin en yüksek otoritesi olarak misyon yapıyor. İslam Devrimi’nin akabinde, Ayetullah Humeyni’nin vefatının akabinde, anayasa değişikliğiyle liderlik yetkileri artırılan Hamaney, İran’ın iç ve dış siyasetinde belirleyici bir rol oynadı. Fakat son yıllarda, bölgesel tansiyonların artması ve iç huzursuzlukların derinleşmesiyle birlikte, Hamaney’in liderliği tarihî bir imtihanla karşı karşıya…

Peki, Hamaney nasıl bir başkan ve hangi stratejileri izleyerek bugüne geldi? Yakından bakalım…

ERKEN ÖMÜR VE İHTİLAL ÖNCESİ DÖNEM

Ali Hamaney, 1939 yılında İran’ın doğusundaki Meşhed kentinde doğdu. Mütevazı bir din adamının oğlu olarak büyüdü ve genç yaşta dini eğitim almaya başladı. 1960’ların başında, Şah Muhammed İstek Pehlevi’nin ıslahat hareketlerine karşı çıkan muhafazakâr din adamları ortasında yer aldı. Bu devirde, Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin öğretilerinden etkilendi ve onun sürgündeki faaliyetlerine dayanak verdi. Hamaney, Humeyni’nin ideolojisini benimseyerek, İran’da İslami bir ihtilal için gayret etmeye başladı.

DEVRİM SONRASI YÜKSELİŞ

1979 yılında gerçekleşen İslam Devrimi’nin akabinde, Hamaney süratle siyasi sahnede değerli bir figür haline geldi. İhtilalin akabinde kurulan hükümette çeşitli misyonlarda bulundu ve 1981 yılında İran Cumhurbaşkanı seçildi. Bu periyotta, iç siyasette güç kazanırken, dış siyasette da İran’ın çıkarlarını savunmaya yönelik stratejiler geliştirdi.

DİNİ LİDERLİK VE ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ

1989 yılında Ayetullah Humeyni’nin vefatının akabinde, İran’da dini liderlik için anayasa değişikliği yapıldı. Bu değişiklikle, dini başkanın seçilmesi için gereken dini yeterlilik kriterleri gevşetildi ve Hamaney, anayasa değişikliğiyle dini başkan olarak seçildi. Bu durum, Hamaney’in dini liderlik yetkilerini pekiştirmesine ve İran’ın iç ve dış siyasetinde daha fazla kelam sahibi olmasına imkan tanıdı.

İÇ SİYASET: OTORİTER İDARE VE ISLAHATLARA DİRENİŞ

Hamaney’in liderliğinde, İran’da otoriter bir idare üslubu benimsendi. Reformist hareketler ve muhalefet, sıkı bir biçimde denetlendi ve baskı altına alındı. Bilhassa 1990’lı yıllarda, muhalifler ve reformistler üzerinde artan baskılar, İran’da siyasi çeşitliliğin azalmasına neden oldu. Hamaney, rejimin ideolojik bütünlüğünü korumak ismine, reformist hareketlere karşı sert tavır sergiledi.

DIŞ SİYASET: DİRENİŞ EKSENİ VE BÖLGESEL STRATEJİ

Dış siyasette, Hamaney’in liderliğinde İran, ‘direniş ekseni’ olarak isimlendirilen bir strateji geliştirdi. Bu strateji çerçevesinde, İran; Hizbullah (Lübnan), Hamas (Filistin), Husiler (Yemen) ve Şii milis kümeleri üzere aktörlerle ittifaklar kurarak bölgesel nüfuzunu artırmaya çalıştı. Lakin son yıllarda, bu stratejinin hudutları zorlanmaya başlandı. Bilhassa İsrail’in bölgedeki tesirini artırması ve İran’ın vekil güçlerine yönelik operasyonlar, bu stratejinin aktifliğini sorgulattı.

NÜKLEER PROGRAM VE MEMLEKETLER ARASI GERİLİMLER

İran’ın nükleer programı, Hamaney’in liderliğinde değerli bir dış siyaset problemi haline geldi. 1990’lı yıllarda nükleer silahların geliştirilmesini yasaklayan bir fetva verdi. Fakat bu fetvanın samimiyeti ve uygulanabilirliği, milletlerarası toplum tarafından sorgulandı. 2015 yılında imzalanan nükleer muahede (JCPOA), İran’ın nükleer faaliyetlerini sınırlamayı amaçladı. Lakin mutabakatın uygulanmasındaki zorluklar ve ABD’nin muahededen çekilmesi, İran’ın nükleer programına yönelik tansiyonları artırdı.

İÇ HUZURSUZLUK VE BÖLGESEL ÇALKANTILAR

Son yıllarda ise İran’da ekonomik zorluklar, işsizlik ve yolsuzluk üzere problemler halk ortasında huzursuzluğa yol açtı. Bu durum, 2019 yılında başlayan ve 2022’de doruğa ulaşan protesto dalgalarına neden oldu. Protestolar, bilhassa bayan hakları, özgürlük ve ekonomik adalet talepleriyle şekillendi. Hamaney’in bu protestolara karşı sert müdahaleleri, rejime olan inancı sarstı.

Bölgesel seviyede ise, İran’ın klasik müttefiki olan Suriye’deki Beşar Esad rejiminin 2024 yılında düşmesi, İran’ın bölgesel stratejisini olumsuz etkiledi. Bu gelişme, İran’ın ‘direniş ekseni’ stratejisinin aktifliğini sorgulattı ve Hamaney’in liderliğine yönelik tenkitleri artırdı.

ŞİMDİ NELER OLABİLİR?

Ali Hamaney’in liderliği, İran’ın iç ve dış siyasetinde belirleyici bir rol oynadığı gerçek. Lakin pek şok uzmanın görüşlerine nazaran son yıllarda yaşanan gelişmeler, Hamaney’in liderliğinin sınandığını da gösteriyor. İç huzursuzlukların derinleşmesi, ekonomik zorlukların artması ve bölgesel stratejilerin başarısız olması, Hamaney’in liderliğine yönelik tenkitleri artırdı. Gelecekteki gelişmeler, İran’ın siyasi yapısını ve Hamaney’in liderliğini nasıl şekillendireceği konusunda belirleyici olacak gözüküyor.

 Washington Post’un ‘Israel appears to take aim at Iran’s regime with expanded targets’,  The Guardian’ın ‘Ali Khamenei: ruthless defender of Iran’s revolution with few good options left’, Times Of Israel’in ‘Trump said to veto Khamenei assassination; Netanyahu: Conflict may result in regime change’ ve Bloomberg’ın ‘Iran’s Leaders Face a Reckoning as Israeli Strikes Intensify’ başlıklı haberlerinden faydalanılmıştır.