Gizem: Gülay, 2 Nisan Dünya Otizm Farkındalık Günü’ydü. 1985’te her 2 bin 500 çocuktan 1’inde görülürken günümüzde her 36 çocuktan 1’ine otizm tanısı konuyormuş. Artış ne kadar da fazla bakar mısın?

Gülay: İnanılmaz bir oran bu Gizem… Her 10 yılda bir 3 kat artış gösteriyormuş. Uzmanlar bu artışta dijitalleşmenin ve uzayan ekran müddetlerinin tesirli olduğunu söylüyor.

Gizem: Evet, o denli. Uzmanlar otizmin nedenlerini saydığında genetik faktörlere birinci sırada yer veriyorlar. Lakin bir de genetiğinde olmayan ancak otizm belirtileri gösteren çocuklar var. Buna da ‘virtual autism’ yani ‘sanal otizm’ deniyor. Pandemi devrinde artış gösteren bu durum benim yakın etrafımda de 3 çocukta var. Çocuğun, bebeklik çağında başlayıp en değerli 0-3 yaş periyodunda de devam eden çok ekrana maruz kalmasıyla ortaya çıkıyor.

Gülay: Sanal otizm olarak tanımlanan belirtiler daha mı farklı pekala, büsbütün otizmle tıpkı belirtiler mi? Nasıl farklılıklar görünce uzmana gitti tanıdıkların?

Gizem: Çocuk geç konuşuyor lakin konuştuğunda da yaşına nazaran tam cümleler kuramıyor. Göz kontağı kurmuyor, etrafında olan bitenlerle ilgilenmiyor. İsmini çok fazla tekrar ettiğinde dönüp bakıyor, genelde kendi başına oynuyor ve ekrandan öğrendiği lisanları yarım yarım, hepsini bir ortada konuşuyor.

Gülay: Çok benzermiş belirtiler. O kadar kolay bir mantık ki, yani biliminsanı olmamıza gerek yok. 3 yaşına kadar çocuk onlarca, yüzlerce irtibat kuruyor, sözler öğreniyor, hislerle tanışıyor. Bunu da en çok anne-babayla, yakın etrafla yapıyor. Eline tablet yahut telefon verip oyalanmasını beklersek kaçınılmaz olarak ilişkiyi ekranla kurar bebek. Ancak pandemide anne-
babalar meskenlerin içinde çok yalnız ve takviyesiz kaldılar. Bilge o devir ilkokula gidiyordu fakat o yaşlarda bile tesirleri oldu ekranın. Bebeklerde daha sarsıcı oluyordur.

Gizem: Uzmanlar ‘Otizm ya vardır ya yoktur’ diyor. Bu çocukların aslında genetiğinde otizm yok ancak belirtiler birebir.

Gülay: Sanal olanını duymamıştım doğrusu… Pekala, tedavisi daha mı mümkün, daha mı kolay?

Gizem: Tedavisi mümkün. Bir arkadaşım çok erken yaşta durumu fark etti ve çocuk psikoloğuna gittiler. Ekran uzun bir müddet büsbütün kapatıldı. Pandemi olmasına karşın bol bol sokak, pak hava ve park ödev olarak verildi. Akran bağlantısı ve çeşitli duyusal terapilerle şu anda çocuğun hiçbir sorunu kalmadı. Erken müdahale her rahatsızlıkta olduğu üzere çok kıymetli. Tedavi edilmezse, aslında genetiğinde hiçbir sorun olmayan bu çocuklar, nörogelişimsel bozukluk sebebiyle hayatlarını bu türlü geçirmek zorun-
da kalabilirler. Bu kıymetli mevzuda çokça araştırma yapan psikolog
Oya Çanak’la konuştum. Mevzuyu çok hoş özetliyor.

Ekran başında denetimsiz saatler…

Uzman danışman psikolog Oya Çanak

◊ Sahada çalışan biz uzman psikologların “Otizm değil fakat…” ile başlayan cümleleri her geçen gün artıyor. Bu multidisipliner bir grupla ele alınması gereken bir mevzu. Otizmin genetik bir durum olduğu bir gerçek. Otizm ne anne-baba tavrı nedeniyle olur ne de bilimsel olarak önerilen denetimli ekran kullanımı nedeniyle olur… Otizm ya vardır ya da yoktur.

◊ Farklı ülkelerden klinisyenler bebeklerin yürümeye başladıkları andan itibaren günde 4 saat ve üzeri ağır ekrana maruz kalmalarının nörogelişimsel kahırlara neden olması üzerine daha evvelden tarifi yapılmamış bir tabire muhtaçlık duyduklarını tabir edip sanal otizm terimini öne sürmüşler.

◊ Pandemi devrinde ve sonrasında ekseriyetle maddi imkânsızlıklar nedeniyle ve kâfi dayanak sistemi olmayan ailelerde bebeklerin ağır ve denetimsiz ekran maruziyeti hayli artmış durumda. Sanal otizm teriminin dünya çapında bilimsel arenada ve klinik alanda yaygınlaşması üzerine bilimsel makaleler artıyor.

◊ Bebeklikte ağır ekran kullanımıyla otizm semptomları ortasındaki nedensel ilgiyi destekleyen, son yıllarda artan, klinik alanda sıkça karşılaştığımız üzere bilimsel ispatlar mevcut. Çalışmada ebeveynlerin birkaç ay boyunca bebeklerinin ekran maruziyetini durdurmayı kabul etmeleriyle bebeklerin günlük etkileşimlerinde dramatik güzelleşmeler olduğu gösterilmiş. Bu bilinen hiçbir yan tesiri olmayan ufak müdahale çalışmasının nörogelişimi düzgünleştirici tesiri olduğu bulunmuş.

◊ Çocuklar ekran kaldırma ve ağır ebeveyn-çocuk etkileşimiyle alışılmadık derecede süratli bir gelişimsel ivme kat ediyorlar. Birinci haftalarda ekran yoksunluğu sebebiyle irritabilite ve geri çekilme yaşasalar da sonraki haftalarda yüz sözlerinde bariz bir değişiklik oluşuyor. Sanal otizm terimi kullanılan çocuklar lisan gelişimi alanında gecikme ve hiperaktivite semptomlarını korusalar da birkaç ay sonra otizmin temel semptomlarını göstermiyorlar.