‘Ölüm bir yaşamı sonlandırıyor, aramızdaki ilişkiyi değil’

Özşefkat ve yas üzerine çalışmaları olan uzman psikolog Zeynep Selvili Batuk’un ölen sevdiklerimizle bağlarımızı sürdürmeyi husus alan makalesi yakın vakitte tanatoloji (ölümü inceleyen bilim dalı) alanındaki en saygın mecmualardan biri olan Death Studies’de yayımlandı. Instagram hesabında yas üzerine konuşulmayanları konuşulabilir kılmaya yönelik paylaşımlar yapan Selvili Batuk tekrar toplumsal medya üzerinden, yas tutan birine nasıl dayanak olabileceğimize yönelik bilgiler içeren e-kitaplar da yayımlıyor. Başarılı psikologla psikolojinin bu az ilgi gören alanını konuştuk.

◊ Kartalkaya’da daha yeni bir toplumsal felaket yaşadık. O yüzden evvel en taze yasımızı sormak istiyorum. Uzun müddet etrafımdaki herkeste bir keyifsizlik, sakinlik gördüm. Kimimizde hâlâ sürüyor bu. Yalnızca yangın da değil; üst üste gelen çocuk, bayan, hayvan kayıpları, zelzeleler, orman yangınları… Kolektif bir yas hali görüyor musunuz bugün Türkiye’ye bakınca?

Travma Yunancada ‘yara’ manasına gelirmiş. Travma birçok öteki tarifinin yanı sıra dünyayı ve kendimizi manaya biçimimizin aldığı ölümcül bir yara birebir vakitte. Kimi ani yaşantılar bir vakitler inandığımızdan değişik bir dünyayı açığa çıkarır; iddia edilemez, denetim edilemez, adaletsiz bir dünyayı. Dokunulmaz olmadığımız gerçeğiyle yüzleşiriz. Sarsıcı bir ömür olayı yaşamış şahıslarla tekrar tekrar karşımıza çıkan bir cümle vardır: “Benim başıma geleceğini hiç düşünmemiştim.” Art geriye o kadar çok felaket yaşadık ki yaşananlar karşısında makus şeylerin bizim de başımıza gelebileceği gerçeği çoğumuzun tahminen de birinci defa bu kadar ağır bir biçimde his alanına girdi.

“Bazı ani yaşantılar bir vakitler inandığımızdan değişik bir dünyayı açığa çıkarır; varsayım edilemez, denetim edilemez, adaletsiz bir dünyayı.”

◊ Travma sonrası yası mevzu alan üç rehber kitapçık yayımladınız. Yas tutan birine nasıl takviye oluruz?

Karşınızdakinin tek muhtaçlığı kendini güzel hissetmekmiş üzere davranmayın. Bir yara yokmuş üzere, hiç açılmamış üzere davranmayın, olumlu tarafını düşünme önermeleri sunmayın: “En azından hoş bir hayatı oldu”, “En azından acıları dindi”, “En azından öbür ebeveynin hayatta” üzere… Bunları söyleyenlerin genelde tamamı uygunluğumuzu isteyen insanlardır. Yeniden de bu kelamlar bizi rahatsız edebilir. Zira çoğumuz bu türlü bir acının içinden geçerken bir şey söylenmesini değil, anlaşıldığımızı hissetmeyi isteriz. Her şeyin en doğrusunu bilen rehberlerden çok söylenecek hiçbir kelamın acımızı unutturmayacağını baştan kabul eden eşlikçilere muhtaçlık duyarız.

◊ Yasın beş evresi olduğu yanlışsız mu?

Yasın kademelerle anlatısallaştırılması hem açıklamayı kolaylaştırır, hem öngörü ve denetim hissimizi pekiştirir hem de kimi şeyleri olağanlaştırır. Örneğin İsveçli psikiyatr Kübler Ross’un sunduğu bu modelde öfke basamağından kelam edilir. Bu da yasın hüzün hissinden ibaret olmadığına işaret eder. Ancak bu hâkim yas anlayışının açıkladıkları kadar eksik bıraktığı, normalleştirdikleri kadar anormalleştirdikleri de var. Popülerliğine karşın yasın kademelerle ilerlediği anlayışını ampirik olarak test etmek için çok az teşebbüste bulunuldu. Esasen bana sorarsanız bu anlayış popülerliğini bilimsel olarak geçerliliği olmasına değil, kozmik refleksimizle dengeli olmasına borçlu. Tamamlama temel refleksimiz. Yanıtsız kalan sorular üzere sonu bir yere bağlanmayan öyküleri de sevmiyoruz.

◊ Çoğumuz yasın yalnızca sevdiğimiz biri vefat ettiğinde yaşandığını zannediyoruz. Toplumsal medyadaki paylaşımlarınızdan öğrendim ki; farklı yaslar da var…

Yas kuramcısı Colin Murray Parkes “Yas, dünyanın nasıl olduğu ve nasıl olması gerektiği ortasındaki tutarsızlığın farkına varılmasından doğan bir duygudur” der. Bu tarif bence en gerçek tariflerden biri. Biz yası genelde vefatla ilişkilendiririz ancak mevt içermeyen kayıplar kelam konusu olduğunda da yas tutarız. Bazen yasını tuttuğumuz kişi hâlâ hayatta olabilir, tahminen onunla alakamız son bulmuştur yahut ilgimizin tabiatı -demans üzere bilişsel yetilerinin kaybından ötürü örneğin- değişmiştir.
Taşınma, sıhhatimizin bozulması yahut sıhhatimizin, vücudumuzun arzuladığımız kimi şeylere el vermemesi, yaşlanma, emekli olma, iş kaybetme, iş değiştirme… Üstelik bazen hayallerimizin, ideallerimizin, özgürlüğümüzün kaybı üzere gözle görülmeyen kayıplar da veririz. Özetle yas, hayatımızda ehemmiyet taşıyan her türlü objenin kaybına karşı verdiğimiz duygusal, bilişsel, davranışsal, fizikî, manevî ve toplumsal reaksiyonların birleşimidir.

◊ Vakitle azalan ve biten bir şey midir?

Nasıl ki bir kemiğiniz kırıldığında ne kadar güzel kaynarsa kaynasın, yıllar sonra bile çekilen bir röntgenle nereden kırıldığı görülebilir, yas da böyledir, kişiyi sonsuza dek değiştirir. Geçen yahut tamamlanan bir şey değildir. Bu nedenle ‘yeniden düzenleme, ahenk sağlama’ tabirlerini kullanmak daha yerinde olur. Evet, çoğunlukla muhakkak bir vakit sonra duygusal ve davranışsal reaksiyonlar azalır. Yasımız değişir. Lakin bana sorarsanız, yas, bir deniz ritmiyle işlemeye daima devam eder: Kabarır, kıyıya vurur ve akabinde geri çekilir. Sonra tekrar kabarır, tekrar kıyıya vurur, tekrar geri çekilir…

◊ Kaybettiğimiz yakınlarımızla sürdürdüğümüz bağlar hakkındaki son makalenizde ele aldığınız hususlar neler?

Özetlemeye çalışayım: Bana nazaran ‘iyileşme’ dediğimiz şey eski hayatımıza dönüşten fazla -birçok diğer şeyin yanı sıra- bir teselli bulabilmektir. Kimi şeyleri mevte karşın yaşatabilecek olduğumuzu, aramızdaki sevginin ölmediğini hissetmek… Bunlar bizim sığınağımız olur. ‘Devam Eden Bağlar’ modelini geliştiren kuramcılara nazaran en yaygın teselli kaynağı, yaşayanların ölülerle bağlarını sürdürmesi. Bektaşi kültüründe “Öldü” yerine “Gözümden gönlüme aktı” derlermiş. Gerçekten de o denli olmuyor mu? Sonuçta mevt bir hayatı sonlandırıyor, aramızdaki ilgiyi değil. Aslında yas tutarken gözlenen öbür birçok yaşantıyı devam eden bağlar olarak kıymetlendirebiliriz. Örneğin, ölen sevdiğimizden kalan yahut onu bize hatırlatan somut objeler, onunla bir biçimde temasa geçebilmenin sık başvurulan bir yoludur. Özdeşim tecrübeleri de devam eden bağlara birer örnektir. Örneğin, davranışlarımızda, niyetlerimizde, duygulanımımızda sevdiğimiz şahıstan kesimler görmeye başlayabiliriz. Ya da mesela ölen sevdiğimizin yapmaktan keyif aldığı şeyleri yaptığımızı yahut yarım bıraktığı şeyleri tamamlamaya çalıştığımızı fark edebiliriz. Onu artık içsel bir takviye, bir rehber olarak görmeye başlayabiliriz. Birtakım güç durumlarda, o olsa ne yapardı diye düşünebiliriz. Örneklememin mümkün olmadığı kadar çeşit araç var sevdiklerimizle bağlarımızı devam ettirmek için.

Zeynep Selvili Batuk ve 4 yıl evvel vefat eden babası Haluk Selvili.

‘BİZİM İÇİN KIYMETLİ OLMUŞ İNSANLARIN İZLERİNİ ASLA YİTİRMEYİZ’ 

◊ Ölüm üzerine çalışmanızın şahsî bir kıssası var bildiğim kadarıyla. Babanız Haluk Selvili 4 yıl evvel vefat etti. Bugünlerde yasın nasıl bir dönemindesiniz?

İyi günlerim berbat günlerimden çok daha fazla artık. Sevincime tekrar kavuştum. Zati soluk almaksızın yas tutmak diye bir şey yok bana sorarsanız. Hepsinden değerlisi, yaşadığım şeye karşın hayatı sevmek için bir değil, birçok nedenim var. Lakin tüm bunlarla birlikte art planda daima cılız da olsa varlığını sürdüren bir şey var. Bunu kıymetli bir kayıp yaşamış öbür insanlarda da görüyorum. Tek sözle anlatmam mümkün değil lakin bir söz seçmek zorunda kalsaydım, o söz ‘hüzün’ olurdu. Bir bozukluk olarak tanımlayamayacağımız kadar hafif lakin kamufle edilemeyecek kadar açık, her halimle birlikte var olan bir hüzün taşıyorum içimde. Beni esir alan bir his değil bahsettiğim. O birinci vakitlerin canlı acısından farklı. Belli anlarda o acıyla kesişiyor fakat ondan fazlasını içeriyor. Acının, telaşın, hasretin ve birçok öbür şeyin üst üste binmesi güya. Herkes bu acıyla baş etmek için kendi formülünü buluyor. Benim biricik deneyimimse bana şunu söylüyor: Babamın yokluğuna dayanabiliyorsam, babam tümüyle yok olmadığı için dayanabiliyorum. Onu artık bir ilham kaynağı, bir rehber olarak görmeye başladım. Değerli kararlar alırken o olsa ne yapardı diye düşünüyorum. Kendimi hırpaladığım vakitlerde, kendimi onun beni gördüğü üzere görmeyi deniyorum. Onun bana verdiği dayanağı, kendime vermeye çalışıyorum. Bazen de bir diğerine onun bana davrandığı üzere davranarak onu yaşatıyorum. Birini sevmek, biraz da ona dönüşmektir bence. Ve yaşadığımız sürece, bizim için kıymetli olmuş insanların bizdeki izlerini asla yitirmeyiz, onları fizikî dünyada yitirmiş olsak bile.