Kayıp kıtanın gizemi | 1600’lerden beri aranıyordu, Dünya’da bir ilk oldu… Neden kayboldu nasıl bulundu?

Maori lisanındaki ismiyle Te Riu-a-Maui veta Tazmantis olarak da bilinen Zelandiya’nın varlığına dair argümanlar asırlardır gündemdeydi lakin fakat 8 yıl evvel kesinleştirilebildi.

Peki “Büyük Güney Kıta” olarak da bilinen ve Antarktika’nın batısıyla Avustralya’nın doğusunu birleştiren bu ada neden kaybolmuştu ve nasıl bulundu?

TASMAN ELİ BOŞ DÖNDÜ

Doğrusunu söylemek gerekirse Zelandiya’nın öyküsü 1600’lü yıllarda başladı.

Hollanda Doğu Hindistan Şirketi ismine çalışan Abel Tasman, takvimler 1642 yılını gösterirken bu kıtayı bulmak için Endonezya’dan yola çıktı.

Aynı vakitte Avustralya’nın Tazmanya eyaletinin isim babası olan Tasman, nihayetinde Yeni Zelanda kıyılarına vardığında yerli halk Maorilerle karşılaştı.

Ancak Maoriler bu beyaz Avrupalıyı ve adamlarını gördükleri için çok memnun değillerdi. Hatta Tasman’ın beraberindekilerinden dördünü katletmişlerdi.

Bu durum Tasman’ın gerisine bakmadan Yeni Zelanda topraklarından kaçmasına neden oldu. Tasman’ın elinde sekizinci kıtayı bulduğuna dair dünyaya gösterecek bir delil da yoktu. Kelamın kısası yaptığı seyahat başarısızlıkla sonuçlanmıştı.

Tasman Ekim 1659’da 56 yaşındayken hayatını kaybetti.

BİLİM İNSANLARI SEBEBİNİ HÂLÂ ANLAYAMIYOR

Hayalet kıtanın gizeminin çözülebilmesi için ise 400 yıl daha geçmesi gerekecekti.

Yeni Zelanda Kraliyet Araştırma Enstitüsü bünyesinde bulunan Jeolojik ve Nükleer Bilimler Kurumu (GNS Science), 2017 yılında Zelandiya’nın keşfini duyurdu.

Yaklaşık 4.300 kilometre uzunluğunda olan ve 4,9 milyon kilometrekarelik bir alanı kaplayan Zelandiya’nın değerli bir kısmı suyun altında bulunuyor.

500 milyon yılı aşkın vakit evvel Zelandiya, Gondwana ismi verilen bir harika kıtanın kesimiydi. Lakin bir noktada Zelandiya jeologların hala anlayamadığı bir sebepten dolayı “uzaklaşmaya” başladı.

Bunun sonucunda kıtanın yüzölçümünün yaklaşık yüzde 95’i deniz sularının altında kaldı.

Zelandiya’yı keşfeden gruptaki bilim insanlarından Andy Tulloch, o periyotta yaptığı açıklamada, “Bu, çok aleni bir şeyin ortaya çıkarılmasının vakit alabileceğini gösteren bir örnek” dedi.

Araştırmanın baş muharriri Nick Mortimer ise Zelandiya’nın kendini dünyaya tekrar göstermek için bu kadar beklemesinin havalı bir şey olduğunu belirterek, “Baktığınız vakit gezegenimizdeki tüm kıtalarda çeşitli ülkeler bulunuyor fakat Zelandiya yalnızca üç bölgeye mesken sahipliği yapıyor” dedi.

EN GENÇ KITA

Amerikan Jeoloji Topluluğu’nun Nisan 2017 tarihli raporunda, “En büyük yedinci jeolojik kıta olmanın yanı sıra Zelandiya en genç, en ince ve suya en batık kıta” tabirleri kullanıldı.

Rapor şöyle devam etti: “Zelandiya’yı bir kıta olarak sınıflandırmanın bilimsel pahası listeye bir isim daha eklemekten çok daha fazla. Bir kıtanın suya batmış ancak parçalanmamış olması, kıtasal kabuğun kohezyonu ve kırılmasının araştırılması ismine yararlı ve merak uyandıran bir jeodinamik.”

Bu araştırmanın yayımlanmasından kısa mühlet evvel, çeşitli ülkelerden bilim insanlarının oluşturduğu bir grup, Kuzey Zelandiya’dan deniz tabanı kaya örnekleri almak için Yeni Kaledonya yakınlarına bir sefer düzenledi. Sonuçları da Ekim 2023’te yayımlanan bu sefer sayesinde Zelandiya’yla ilgili üç kıymetli keşfe imza atıldı.

Bilindiği üzere Dünya’daki tüm kıtaların aşikâr bölgeleri deniz suyunun altında kalıyor. Bu nedenle bu kıtaların keşfedilmesi ve haritalanmasında zahmetler yaşanıyor. Bu nedenle birçok kıta sahanlığının jeolojisi bilinmiyor, jeolojik haritalarda bu bölgeler gri alanlar olarak gösteriliyor.

NEREDEYSE TAMAMI KITA SAHANLIĞI

Zelandiya’nın keşfinde de benzeri sıkıntılar yaşandı. Ne var ki bu kıta başkalarından daha farklı. Suyun üzerinde kalan kısım Zelandiya’nın yalnızca yüzde 5’ini oluşturduğundan kıta sahanlıkları çok daha geniş.

2023 yılında tamamlanan araştırma, bu kıta sahanlıklarının jeolojisini anlamaya yönelikti. Araştırma sayesinde kıtanın jeolojisi, volkanları ve çökelti havaları tam manasıyla haritalandırıldı ve su altında kalan hudutlar belirlenmiş oldu.

2019’da GNS araştırmacılarının yürüttüğü ve sonuçları Tectonics mecmuasında yayımlanan bir araştırmada, Güney Zelandiya’nın 1,5 milyon kilometrekarelik kısmının jeolojisi haritalandırılmıştı. Bu araştırmanın bulguları Gondwana’dan ayrıldığı sırada kıtanın kabuğunda yaşanan esneme, bükülme ve incelmelerin kapsamını gözler önüne sermişti.

2023 tarihli araştırma da Tectonics mecmuasında yayımlandı lakin Kuzey Zelandiya’ya odaklandı. Araştırmacılar Yeni Zelanda, Yeni Kaledonya ve Avustralya ortasında kalan bölgenin jeolojisini haritalandırdı.

2023 tarihli araştırmanın bir başka değerli bulgusu da dev bir volkanik bölgenin keşfi oldu. Araştırmacılar 60-100 milyon yıl evvel Gondwana’nın kıyısında bulunan bu volkanların patladığını tespit etti.

Mortimer, gerçekleştirdikleri bu çalışmayla ilgili açıklamasında, “Çeşitli çağlarda yaşanmış ve Zelandiya’nın çeşitli bölgelerinde iz bırakmış magma püskürmelerinin boyutlarına birinci defa şahit oluyoruz” dedi.

TAMAMEN HARİTALANDIRILMIŞ BİRİNCİ KITA

Araştırmanın müelliflerinden Wanda Stratford ise, “Şu ana kadar Gondwana’nın parçalanmasında magmanın rolü azımsanıyordu. Şu an bu lavların kıtada 250 bin kilometrekarelik bir alana yani neredeyse Yeni Zelanda kadar bir bölgeye yayıldığını görebiliyoruz” tabirlerini kullandı.

Çoğunluğu suyun altında zımnî olan volkanik alanlar güçlü manyetik imzaları sayesinde keşfedildi. Bölgede yaşanan manyetik anomaliler kaya tarakları tarafından yüzeye çıkarılan bazalt lav kayalarıyla benzerlik gösteriyordu.

Aynı manyetik lav kayaları Cape Reinga, Blenheim, Hokitika ve Ashburton’ın yanı sıra Yeni Kaldedonya, Chatham Adaları ve Auckland Adaları’nda bulunuyor. Bu dev volkanik bölge ile geride kalan manyetik lav kayaları, Zelandiya’nın 60-100 milyon yıl evvel Gondwana’dan ayrılışının bir sonucu.

Yen Kaldedonya yakınlarındaki Fairway Sırtları’ndan toplanan kaya örnekleri ortasında bir öteki magmatik kaya çeşidi olan ve 4.000 kilometrelik kıtalar ortası nesle ilişkin olan granitler de bulundu. Bu örnekler sayesinde kıtanın su altı ve karasal bölgelerinde bulunan granitler ortasındaki temaslar tarihlendirme ve kimyasal tahlil çalışmalarıyla kurulmuş oldu.

Jeologlar, Zelandiya’nın granit omurgasına Medyan Batoliti ismi veriliyor. 2023’teki keşifler sayesinde 100-250 milyon yaşındaki bu granit omurganın kıvrımları tam manasıyla haritalandırılabildi.

Bu çalışma sayesinde Zelandiya Dünya üzerinde büsbütün haritası çıkarılmış birinci kıta olma özelliğini de elde etti. Mortimer, “Zelandiya, deniz altındaki hudutları dahil büsbütün haritalandırılmış birinci kıta olmakla birlikte daha yapılacak çok keşif var. Neyin ne olduğundan öte kıtamızı şekillendiren büyük jeolojik olayların ne vakit nasıl ve neden yaşandığı da keşfedilmeli” sözlerini kullandı.