Her şey 1960’larda başladı! Türkiye listede 9’uncu sırada… Kolon kanseri bilmecesi çözülebilecek mi? Bu beş faktör çok önemli

Chris Lopez 30 yaşındaydı ve kendini şahane hissediyordu. ABD’nin Texas eyaletinin Dallas kentinde bulunan bir mutfak sanatları okulunda öğrenciydi. Sağlıklı besleniyor, sistemli olarak spor salonuna gidiyordu. Diplomasını alıp hayatını yoluna sokmak istiyordu.

Semptomları başlangıçta basitçe göz gerisi edilebilir şeylerdi. Lopez, “Yaklaşık 1 ay boyunca çok makûs bir karın ağrısıyla uğraşmıştım. ‘Belki sushi’dendir ya da uygun pişmemiş balık yahut o denli bir şey yemişimdir’ diye düşünmüştüm” diye anlattı o günlerde yaşadıklarını.

Ne var ki besin zehirlenmesinin bu kadar uzun sürmesi mümkün değildi. Dahası Lopez’in dışkısında kan da vardı. Üstelik daima birebir ölçüde yediği halde, süratle kilo kaybediyordu. Yaz başında 80 kiloyken yaz sonunda 68 kiloya gerileyen Lopez, “İskeletim çıkmıştı” diye konuştu.

Nihayet hekimine gitti Lopez. Yapılan kolonoskopide kalın bağırsağında “greyfurt büyüklüğünde” bir tümör bulundu. Lopez tarama sonuçlarını gördüğünde gözlerine inanamamıştı. Genç, sağlıklı ve zindeydi. Nasıl kolon kanseri olabilirdi?

Lopez’inkine benzeyen kıssaların sayısı günden güne artıyor. 20’lerinde, 30’larında, 40’larında olan atletik gençler ortasında kolon kanseri oranları yükselişte, hayatta kalma oranları ise süratle düşüyor.

Chris Rodriguez de düzgün bir örnek. 37 yaşında olan oyuncu Rodriguez, haftada birkaç kere CrossFit idmanları yapmasına; lif ve protein oranı yüksek, zerzevattan varlıklı bir beslenme modeli benimsemesine karşın, 35 yaşındayken üçüncü evre rektal kanser teşhisi aldı.

Rodriguez, Business Insider’a yaptığı açıklamada, “İnsan ‘Ben daha ne yapayım?’ diye düşünüyor. Bu türlü teşhisler sahiden çok şanssız. Semptomlar karşısında gözünüzü açık tutmak dışında yapabileceğiniz çok fazla şey yok” sözlerini kullandı.

Gençlerde kolon kanserinin artışının sebepleri kelam konusu olduğunda akla birinci olarak beslenme ve çok kilo geliyor. Beslenmenin kolorektal kanser riskini etkileyebildiği ve insanların beslenme yoluyla bunu bir nebze olsun denetim altına alabildiği gerçek. Üstelik beslenme alışkanlıklarımızın değiştiği de gerçek. Artık eskiye kıyasla daha fazla şeker, daha fazla çok işlenmiş besin, daha fazla sıvı ve katı yağ tüketiyor, daha az hareket ediyoruz.

Yine de hekimler yaşanan trendin genetik ya da ömür şekli üzere net kategorilere oturtulmasının mümkün olmadığını ve baş karıştırıcı olduğunu belirtiyor. Sindirim sistemimize musallat olan öbür faktörler de olduğu açık fakat bunların ne olduğunu tespit etmek kolay değil. Çağımızın gerçekleri olan kirlilik, mikroplastikler ve yapay ışık üzere faktörler üzerine çalışma yapmak da epey güç.

Yakın vakitteki araştırmalar sayesinde, gençlerdeki kolon kanseri hadiselerinin neden arttığına dair daha net bir tablo ortaya çıkmaya başladı. Uzmanlar, bu hastalığı önlemek ve tedavi etmek için daha uygun yollar bulmamızı sağlayacak büyük sonuçların eşiğinde olduğumuzu belirtiyor.

HER ŞEY 1960’LARDA BAŞLADI

Aslına bakılırsa bu trendi anlamak için 1960’lı yıllara dönmek gerekiyor. Çünkü araştırmalar 1960’tan sonra doğan herkesin kolon kanseri riskinin evvelki jenerasyonlardan daha yüksek olduğunu gösteriyor. Bu olgu bilim etraflarında “doğum kohortu etkisi” olarak isimlendiriliyor.

Kolon kanseri araştırmacısı Dr. Marios Giannakis, Business Insider’a yaptığı açıklamada, “Gözlemlediğimiz artış yalnızca kalıtsal farklılıklarla açıklanamaz” dedi. ABD Ulusal Kanser Enstitüsü’nün bilgilerine nazaran, ülkede 1990’ların başından bu yana her yıl kolon kanseri oranlarında yüzde 3’lük bir artış yaşanıyor.

Amerikan Kanser Vakfı’nın yakın vakitte gazeteciler için düzenlediği brifingde konuşan Dr. William Dahut ise “Genlerde bir değişim olmadığı için kanserlerde etraf tesirinin gitgide arttığına inanıyoruz. Fakat tam olarak ne yaşandığını görmek için daha fazla araştırmaya gereksinim var” dedi.

ABD’de büyük kanser klinikleri, bu trendi araştırmak için yeni üniteler açıyor. Örneğin New York’ta bulunan Memorial Sloan Kettering’de 2018 yılında genç yaştaki hastalarda görülen kolorektal kanserler için özel bir klinik hayata geçirildi. Bu birincinin akabinde Boston’da bulunan Dana Farber kliniği, Massachussetts General Hastanesi ve MD Anderson Kanser Merkezi ile Columbia Üniversitesi Irving Tıp Merkezi’nde de genç kolon kanseri hastaları için özel programlar devreye alındı.

Vakaların daha erken teşhis ve tedavi edilebilmesi hedefiyle Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezleri’nin 2021 tarihli kararıyla, kolon kanseri izlemesi için tavsiye edilen yaş hududu 50’den 45’e indirildi.

Üstelik bu yalnızca ABD’ye has bir durum değil. Özellikle gelir düzeyi yüksek ülkelerde bir trend gözlemleniyor. Gençlerde kolon kanseri artışının dikkat çektiği 27 ülke ortasında Yeni Zelanda, Şili, İngiltere ve Norveç’in yanı sıra 9’uncu sırada Türkiye öne çıkıyor.

Grafik: Harun Elibol

BESLENMENİN DEĞERİ YADSINAMAZ LAKİN…

Beslenmenin bu artıştaki rolünü göz arkası etmek mümkün değil. 100 yıl evvel yaşamış cetlerimize kıyasla çok berbat beslendiğimize kuşku yok.

Lif örneğine bakalım… Baklagiller üzere işlenmemiş bitkisel eserlerde bol ölçüde bulunan lifin kanser riskini azalttığına dair birçok çalışma mevcut. Lakin günümüzde marketlerde bulunan paketli besinlerin birçoğu gereğince lif içermediği üzere lezzetini artırmak ismine ekstra tuz, şeker ve yağlarla doldurulmuş durumda.

Kronik hastalıkların önlenmesi ve beslenme alanındaki çalışmalarıyla tanınan Dr. David Katz, besinlerin bu biçimde işlenmesinin İkinci Dünya Savaşı’nda başlayan bir uygulama olduğunu, savaş vakti askerlere sunulan yiyeceklere tatbik edilen müdafaa ve lezzetlendirme süreçlerinin, savaş sonrası tüm besinlere yayıldığını belirtti.

Katz, “Gün boyunca yiyebileceğiniz kalori ölçüsü sonludur. Bu kalorilerin yüksek yüzdesini hamburgerler ve paketli bisküviler oluşturursa doğal olarak mercimeğe ve başka sağlıklı şeylerin yüzdesi düşer” tabirlerini kullandı.

Tükettiğimiz besin unsurlarının istikrarının bozulması, bağırsaklarımızı da etkiliyor. Örneğin kararında tüketildiğinde ziyanlı olmayan omega-6 zengini tohum yağları, beslenmemizin çok büyük bir kısmını oluşturduğunda inflamasyona, enfeksiyona ve diyabet, kalp hastalığı ve kolon kanseri üzere hastalıklara yol açabiliyor.

Ancak mikrobiyomumuzu belirleyen tek şey yediklerimiz değil. Doğum halimizden çalışma sistemimize kadar sayısız faktör mikrobiyomumuzu etkileyebiliyor.

Business Insider’a konuşan hekimler ve araştırmacılar, milenyum jenerasyonundaki kolon kanseri olaylarında görülen artışın yalnızca bir ögeyle açıklanamayacağını vurguluyor.

Harvard Tıp Okulu’nda epidemiyoloji profesörü olan Shuji Ogino, dünyanın dört bir yanındaki genç kolon kanseri hadiselerini araştırıyor. Ogino, Nature mecmuasında yayımlanan makalesinde hayatın erken evrelerindeki beslenme, ömür üslubu, çevresel şartlar ve maruziyetlerde dramatik değişimler yaşandığını bunun da kansere yer hazırladığını ortaya koydu.

Sonuçlarının ne olacağını bilmeden etrafımıza yeni etkenler dahil ettik ve artık bunun uzun vadeli tesirlerini görüyoruz. Örneğin yapay ışık üzere kolay bir şey bile rol oynuyor olabilir. “Bundan 200 yıl evvel insan yapay ışık diye bir şey bilmiyordu” diyen Ogino, bu sayede günün her saati çalışıp sosyalleşebildiğimizi, münasebetiyle beden saatlerimizin hormonlarımızı ve metabolizmamızı düzenleme formunun etkilendiğini vurguladı.

Southern California Üniversitesi Gastrointestinal Kanser Programı’nın yöneticisi Dr. Heinz-Josef Lenz de çevresel değişimlerin, DNA’mızda yarattığı ve şimdi tesirini tam anlayamadığımız hasarları araştırıyor.

Lenz’in şu ana kadar topladığı datalar, gençlerde kolon kanserinin artışının sebebinin genetik olmadığına lakin genlerimizin işlenmiş besinler, antibiyotikler ve hava kirliliği üzere faktörlere maruz kaldığımızda verdiğimiz yansıyı belirlediğine işaret ediyor.

Lenz, “16 yaşındaysanız ya da 20 yaşındaysanız hastalığınızın hatasını beslenmeye, idmana ya da obeziteye atamazsınız. Zira müddet çok kısa. Şu an ebeveynlerin tesirini daha âlâ anlamak için gelişmeler kaydediyoruz. Bilhassa de genç hastalarda… Onların maruziyeti hastalığın bir kesimi mı değil mi?” sözlerini kullandı.

Güncel araştırmalar bilhassa odaklanılması gereken 5 faktörü de gözler önüne serdi.

1) UYKU DÖNGÜSÜ

Bağırsak sıhhatimizi biyolojik saatimizden ayırmamız mümkün değil. Bağırsak bakterileri uykuyu düzenliyor, uyku da kanser riskini azaltıyor.

Fareler üzerinde yapılan araştırmalar ve insanlardan toplanan bilgiler, sirkadiyen ritmin aksamasının bağırsakta sıkıntılar yarattığını ve kolon kanserine katkıda bulunabildiğini gösteriyor. Geç saatlerde yapılan aktivitelerin yanı sıra konutlarımızdaki yapay ışık kaynakları ve telefonlarımız, uyku sistemimizi bozuyor. Bu da artan kolon kanser hadiseleri ismine değerli bir faktör.

2) HAVADAKİ VE SUDAKİ MİKROPLASTİKLER

Son devirde yapılan araştırmalar, mikroplastiklerin doğurganlığı olumsuz etkilediğine dair kanıtlar içeriyor. Dahası mikroplastikler inflamasyonu tetikleyerek kanser ve obezite, üzere hastalıklara yol açıyor, akciğerlere ziyan veriyor ve muhtemelen kanserin bedende yerleşmesine yardımcı oluyor.

California Üniversitesi’nden araştırmacıların yakın vakitte yaptığı bir değerlendirmede, bu bahiste geçmişte yapılmış 22 araştırma tahlil edildi. Sonuçta mikroplastiklerin hem farelerde hem de insanlarda aşikâr seviyelerde hasara yol açarak sıhhat problemlerine neden olduğu görüldü.

Araştırmanın muharrirlerinden Dr. Nicholas Chartres, Business Insider’a yaptığı açıklamada, “Özetle şunu gördük: Mikroplastiklere maruziyetiniz arttıkça, bir öbür deyişle bulunduğumuz ortamdaki mikroplastik ölçüsü çoğaldıkça, yarattığı hasar da büyüyor” dedi.

Mikroplastikleri azaltmak için idari seviyede adımlar atılması gerektiğini de kelamlarına ekleyen Chartres, “Hasar seviyesine dair spesifik bir ölçüme muhtaçlığımız yok. Mikroplastiklerin hastalık oluşumuna katkıda bulunduğunu göstermeye yetecek kadar ispata sahibiz” tabirlerini kullandı.

3) EBEVEYNİNİZİN MARUZ KALDIĞI ŞEYLER

Lenz’in araştırdığı mevzulardan biri, California’nın güneyinde yaşayan Hispanikler ortasında genç yaşta kolon kanseri sıklığının yüksek olmasının sebepleri.

Kanser hastalarının kanlarını, DNA hasarlarını, ömür biçimlerini ve posta kodlarını mercek altına alan araştırmacılar, maruziyet riskinin kaynağını bulmaya çalışıyor.

Lenz, “Epigenetik bir olay olabilir. Yalnızca hastanın kendisinden değil, ailesinden, ebeveyninden ve onların maruziyetinden kaynaklanıyor olabilir. Epigenetik, ömür biçiminden ya da kimyasallara maruziyetten yahut reaksiyon yaratan öteki bir şeyden etkilenebilir” sözlerini kullandı.

4) ANTİBİYOTİKLER

Antibiyotiklerin bağırsak mikrobiyomunu sekteye uğrattığı ve yararlı bakterilerin bir kısmını öldürdüğü kanıtlandı. Üstelik antibiyotik ilaçlar yalnızca insanlara reçete edilmiyor.

Yakın vakitte yapılan araştırmalar, dünya genelindeki antibiyotiklerin yüzde 73’ünün, et üretiminde kullanıldığını gösteriyor.

Kırmızı et üretimi kişinin kolon kanseri riskini artırdığı üzere antibiyotik kullanımı da misal bir tesir yapıyor. Çalışmalar bu iki faktörün birbirinden ayrıştırılamayacağı manasına geliyor.

5) SEZARYEN DOĞUMLAR

Yenidoğanlar, annelerinin doğum kanalından geçerken trilyonlarca mikroba maruz kalıyor. Bu durum bebeğin mikrobiyomunun doğar doğmaz desteklenmesini sağlıyor. Sezaryen yoluyla doğan yani anne karnından direkt alınan çocuklar, bu yararları göremiyor.

İsveç’te yakın vakitte yapılan bir araştırmada, sezaryen yoluyla doğan kız bebeklerde kolon kanseri riskinin vajinal yolla doğan bebeklere kıyasla daha yüksek olduğu görüldü.

2025 VE 2026 YILLARI KOLON KANSERİNDE KEŞİF DEVRİ OLACAK

2024 yılında yapılan milletlerarası bir çalışmada, araştırmacılar bağırsaklardaki 1,6 milyon hücreyi haritalandırarak bir “bağırsak atlası” oluşturdu.

Parçası olmadığı araştırmayı Business Insider için kıymetlendiren Cedars-Sinai Tıp Merkezi’nden Ivan Vujkovic-Cvijin, “Tek bir araştırmanın tüm biyolojik iç görüleri ortaya koyması azdır. Hastalık sırasında doku işlevinin hangi ögelerinin düzensizleştiğini tanımlayarak, bilim dünyası bu işlevleri eski haline getirecek ilaçlar tasarlayabilir” dedi.

Ama hepsi bu değil. Önümüzdeki aylarda yayımlanacak diğer büyük araştırmalar da bulunuyor.

RİSKİ AZALTMANIN İKİ YOLU

Ancak o araştırmalar yayımlanana kadar da kolon kanseri riskini azaltmak için yapılabilecek şeyler mevcut.

Birincisi denetim edilebilir faktörleri denetim etmek gerekiyor. St. Louis’de bulunan Washington Üniversitesi Tıp Okulu’nda gastroenterolog ve kolon kanseri araştırmacısı olarak vazife yapan Dr. Cassandra Fritz, “Değiştirebileceğimiz şeylere odaklanalım” dedi.

Değiştirebileceğimiz şeyler ortasında tütün eserlerini içmemek; sistemli idman yapmak; alkol, çok işlenmiş besin ve işlenmiş et tüketimini sonlandırmak; şekerli içecekler tüketmemek başı çekiyor. Yapılabilecek bir öteki şey de besinleri mikrodalga fırında ısıtırken plastik yerine cam ya da seramik kaplar tercih etmek.

İkincisi de kolon kanserinin belirtilerini bilip uyanık olmak gerek. Çünkü bilhassa gençlerde olayların geç teşhisi tedaviyi zorlaştırıyor.

Kolon kanseri teşhisinden 18 ay evvel ortaya çıkan dört belirti şöyle:

— Haftalar süren olağandışı ishal

— Kalıcı karın ağrısı

— Kanlı dışkılama (kırmızı, fuşya ya da siyah)

— Demir eksikliği anemisi (kan testiyle tespit ediliyor)

Uzmanlar denetimden geçmekten korkmanın yersiz olduğunu, bu ısrarcı semptomlarını yaşayan herkesin fekal immünokimyasal test (FIT) yaptırması gerektiğini belirtiyor.

Lenz, “Eğer kolon kanseriyle ilişkilendirilebilen semptomlarınız varsa, kesinlikle test yaptırın. ‘Olası değil’ ya da ‘hayatımda görmedim’ gibi sözleri kabul etmeyin” dedi.

Uzmanlar, erken teşhis edildiği takdirde, kolon kanserinin sağ atlatılması çok muhtemel bir hastalık olduğunun da altını çizdi.