‘Hayatlar değişiyor, dil değişiyor… Atasözleri neden değişmesin?’

Kitabının sunuş kısmında “Atasözleri manidardır, estetiktir, güzeliyle kötüsüyle yadigârdır. Yükte hafif, değerde ağırdır. Az ses çıkarıp çok şey söyler. Sıklıkla şiirlidir, uyaklıdır. Bazen rediflidir, öbekleri tekrar eder. Birden fazla kelam tıpkı müziğin farklı güftesi üzeredir, ritim fiyat. Tatlıdır özcesi. Çok acı bir gerçeği dillendirirken bile tatlıdır” diyor Başar Başarır. Atasözlerine meftunluğunda babası Vedat Başarır’ın kıymetli tesiri olmuş: “Müthiş lafları vardı. Bunların bir kısmını o berhayatken not ettim. İtiraf etmeliyim ki kayda aldığım bu kelamların ekseriyetini sonradan eski sözlüklerde, derleme kitaplarda gördüğümde çenem göbeğime düştü” diyor kitabında. Hatta babasının o lafları diğerlerinden duyup öğrenmediğine ne kadar emin olduğunu “o kalın gövdesinin güney kısmından şahsen uydurduğuna kani idim” diye anlatıyor. 

◊ Atasözleriyle bağınız ne vakit başladı, babanızın nasıl bir tesiri oldu?

Evde anlatılanlar, konuşulanlar, sohbet muhabbet sırasında ortaya sıkıştırılan atasözleriyle başladı aşinalığım. Babam Köy Enstitüsü mezunu bir ilkokul öğretmeniydi. Vazife yaptığı Anadolu köy ve kasabalarından lisan varlığı açısından hayli beslenmişti. Üstüne bir de İstanbul tayini sonrasında yarı vakitli dolmuşçuluk tecrübesi vardı. Hülasa değişik âlemlere girip çıkmış, hayatın farklı veçheleriyle hemhal olmuş bir insandı. Ondan duyduğum sözleri biriktirerek başladım bu işlere.

◊ Seçkinizi neye nazaran yaptınız?

Beğendiğim, az bilinen, unutulmuş kelamlara öncelik verdim. En büyük yeri babamdan duyduklarıma ayırdım. Bende anısı olan, kıssasını anlatabileceğim atasözleri başkalarına nazaran daha talihliydi. Yalnızca överek değil, beğenmediklerimi de dilim döndüğünce yererek, mümkün olduğunca insaflı bir derleme yapmaya çalıştım.

◊ “Yeniden deverana sokulmaması gereken, güncelliğini yitiren, ayrımcı sözleri kitaba almadım” diyorsunuz. Değişen yapılar atasözlerini nasıl etkiliyor?

Yeniden deverana sokulmaması gereken ırkçı/ayrımcı sözleri burada da anmasak yerinde olur kanaatindeyim. Buna karşılık unutulmasına itiraz etmediğim birkaç berbat örnek verebilirim. Lakin tekrar de bunları okur okumaz unutun lütfen: “Hocanın vurduğu yerde gül biter”, “Namus insanın kanı pahasınadır”, “Boyu kesat olanın huyu fesat olur”… Bunlar uygun örnekler değil. Yargıları eski, düpedüz yanlış şeyler. Böylesi örnekleri almaktan mümkün olduğunca kaçındım. Yeniliğini yitiren atasözleriyse büsbütün farklı bir bahis. Örneğin “Zahmetin noktası kalkar, rahmet olur” diye eski vaktin meşhur bir kelamı var. İçindeki kelam oyunu eski yazıya dayandığı için anlaşılmaz hale gelmiş, yeniliğini yitirmiştir. Arap alfabesinde ‘r’ harfinin üzerine bir nokta konduğunda ‘z’ okunur, kelam de tam olarak bu küçük farka yaslanıyor. Zahmetle rahmetin ortasında küçücük, bir nokta kadar fark vardır, diyor.

◊ Atasözleri güncellenebilir mi, güncellenmiş hali atasözü sayılır mı sizce?

Akademisyenler aksini söylese de atasözleri güncellenebilir elbette. Hayat akıp gidiyor. Beşerler ve hayatlar değişiyor. Lisan değişiyor. Atasözleri neden değişmesin?
Ya da yerlerine neden yenileri gelmesin? Sonuç olarak bu kelamların hepsi uydurulmuştur. Yerlerine uygun uydurulmuş öteki kelamlar konabilir. Yalnız uydurmak hiç o denli düşünüldüğü kadar kolay değildir.

◊ Dönemin gereksinimlerine nazaran evrilmiş atasözleri konusunda örnek verebilir misiniz?

Bu hususta fazla tezli olmamak lazım. Size, kitaba alırken şahsen güncellediğim bir kelamı örnek verebilirim: Komşu gemisi yürümüş, elti gemisi yürümemiş. Kelamın yepyeni hali bu türlü değil. Aslında komşu yerine “ortak gemisi yürümüş” deniyor. Burada bahsedilen ortak da şirket ortağı değil, bildiğiniz kuma. Artık yıl olmuş 2025, kumadan bahsetmenin ne mantığı var? Ben de kalem oynattım, kelamı güncelledim. Tezi hafif değişti ancak özüne sadık kalındı. Anlatılmak istenen kardeş eşlerinin çekememezliğiyse, o niyet kelamın merkezinde motamot duruyor.

◊ Sizce atasözü kullanımı azalıyor mu? Gençlerin atasözleriyle ortası nasıl? TikTok ve X’te nelere rastlıyorsunuz?

X’i ,Y’yi bilemem. Fakat şunu biliyorum: Atasözlerinin yerini aforizmalar alıyor. Köhne metanın, eski malın yeni vakitte revacı olmuyor. Türkçenin sonuna kadar savunucusu bir yazı işçisi olduğum halde yaşayan lisanın organik akışının önüne geçilemeyeceğini kabul ediyorum. Hayat nasıl akıyorsa lisan de o denli biçimleniyor. Şikâyet edip üzülmek yararsız. Öyleyse ne yapabiliriz? Âlâ örnekler üretip dolanıma sokmaya çabalayabiliriz. Şahsi uğraşım unutulmakta olan lisan pahalarını mümkün olduğunca yazı lisanında kullanıp mevcut ve müstakbel okurlara bunları hatırlatmak. Elbette ki bu gayretin her şeyin önüne geçmesine müsaade edemem. Edebi metnin tek pusulası edebiyattır. Ben de roman yazarken yeri geldiğince, anlatıya katkı sağlayacak biçimde atasözlerine yer veriyorum. Elimden gelen bu.