Fay hattı neden ve nasıl kırılır? Fay hattı kırılması nasıl olur?
Fay kırılması nedir, fay çizgisi kırılırsa ne olur? sorularının cevabı araştırılıyor. Zelzele yer kabuğunda beklenmedik bir halde meydana gelen güç sonucunda oluşan sismik dalgalar olup bu dalgaların yeryüzünü sarmasına yani yer sarsıntısına denir. İstanbul’da meydana gelen sarsıntılar sonrası sarsıntının nasıl oluştuğu merak ediliyor. İşte sarsıntı sırasında meydana gelen durumlar…
DEPREM NASIL OLUŞUR?
Deprem yer kabuğunun içinde meydana gelir ve çeşitli kırılmalara neden olur. Bu kırılmalar da titreşim dalgalarına sebep olur. Bu dalgalar canlıların yaşadığı yeryüzünü sarsar. Sarsıntılar yer kabuğundaki katmanların birbirine basınç uygulaması sonucunda oluşmaktadır.
FAY KIRILMASI NEDİR?
Kıtasal kabuk levhalarının, yan yana geldikleri orojenik jenerasyonlarda, birbirlerine hakikat hareket etmelerinden ötürü, yer kabuğunun kendisi ile okyanuslar ve denizlerin tabanındaki sedimanter kayalar birlikte, üst üste bulunan defter sayfaları üzere kıvrılır ya da kırılırlar. Oluşan bu cinsten kırılmalara fay denilir.
Birbirlerinin hareketini engelleyen levhalar ortasında sürtünme başlar. Levhaların birbirlerine sürtünmesi sırasında, büyük kaya kütlelerinin ortasında kalan “fay” ismini verdiğimiz zayıf yerler zorlanırlar ve buralarda gerilme gücü birikir.
Zorlanma ve sürtünmenin tesiriyle kısa bir vakit içerisinde çok şiddetli bir kırılma ve hareket ortaya çıkar. Oluşan birinci harekete “deprem” (ana şok), şiddetli sarsıntının tesiriyle o bölgedeki yer kabuğunun zayıf öteki kısımlarının kırılmasına da “artçı depremler” (artçı şoklar) denir.
FAY SINIRI KIRILIRSA NE OLUR?
Kırıklar ekseriyetle tektonik aktifliğin görüldüğü bölgelerde, bu hareketlerin sonucunda oluşur. Özelliklerini ve boyutlarını ise, tesiri altında kaldığı tektonik hareketlere bağlı olarak kazanırlar. Birtakım bölgelerde kırık görülmemesinin nedeni bu bölgelerin rastgele bir tektonik hareketin tesiri altında bulunmamasıdır.
Kırıklar yatay, düşey ya da makul bir açıyla eğimli olabilir. Muhakkak bir kırık düzleminin eğim açısı genel olarak kırık sınırı boyunca çabucak hemen birebirdir, lakin bunun büyük değişimler gösterdiği durumlar da olabilir. Kırılma sırasında birbirine sürtünerek kayan bloklardan, kırık düzleminin üstünde kalanına tavan bloku, kırılma düzleminin altında kalanına ise taban bloku denir.
Bloklar kırık düzlemi doğrultusunda yer değiştirirken birbirlerine şiddetle sürtünerek, sürtünme düzlemindeki duvarlarının cilalanmasına neden olurlar. Sürtünme sırasında üzerinde hareket doğrultusunda çizgiler oluşan cilalı yüzeye kırık aynası denir. Kimi vakit da sürtünmenin tesiriyle bloğun duvarlarından ince taneli gereçler dökülür, bu döküntüler kırık kili olarak isimlendirilir. İnce taneli döküntülerin kırık çatlaklarına dolması ve yeraltı sularının bıraktığı çökellerle çimentolanması sonucunda oluşan ya da direkt bloktan kopan daha iri taneli döküntülere ise kırık breşi denir. Kimi vakit kırık düzlemine komşu katmanlar, sürtünme tesiriyle kaymaya direnerek kıvrımlanır ya da bükülür. Kalın bir toprak katmanıyla örtülü bölgelerde, alttaki kırığın yüzeyde hiçbir belirtisi görülmez.
“Kırık düzleminin iki yakasındaki blokların karşılıklı yer değiştirme ölçüsü ekseriyetle, tortul katmanlara ya da damar ve dayk üzere işaretçi katmanlara bakılarak ölçülür. (Deniz seviyesi üzere bir düzleme nazaran olan mutlak hareket çoklukla bilinmez.) Blokların birbirine nazaran dönmesiyle de dönel kırık oluşur. Aşınma (erozyon) tesiriyle tanıtıcı izler yok olabileceğinden, rastgele bir kırığın görünürdeki hareketi aslında gerçekleşmiş olandan daha değişik olabilir.
Kırığı oluşturan hareket, kesintisiz bir sürüklenme ya da birkaç saniye mühletince birkaç metrelik ani sıçramalar biçiminde olabilir. Sıçramalı harekete yol açan neden, kırık düzlemi boyunca sürtünme kuvvetlerinin üstesinden gelecek seviyede tansiyonların oluşabilmesi için belli bir vakit aralığına olan ihtiyaçtır. Hepsi olmasa da sarsıntıların birçok, kırık boyunca oluşan bu cins ani hareketlerdir. Kırıklar eğim açılarıyla, görünür ve bağıl hareket biçimlerine nazaran sınıflandırılır. Olağan kırıklar çoklukla yer kabuğunun uzaması ya da yayılması sonucunda gelişen düşey sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur. Bu tıp bir kırılma sırasında tavan bloğu taban bloğuna nazaran çoğunlukla 45°’den daha büyük bir eğim açısıyla aşağıya gerçek kayar (bak. çizim). Bu çeşit kırıklar dünyanın tektonik açıdan faal bölgelerinde epeyce yaygındır. ABD’de Utah ve Nevada’daki sıradağların bir ya da her iki yakasında da olağan kırıklar vardır; burada dağlar tavan bloklarının binlerce metre aşağıya kayarak vadi tabanlarını oluşturmaları sonucunda ortaya çıkmıştır.
İtme kırıkları yer kabuğunun kısalması ya da büzülmesi sonucunda gelişen yatay sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur. Bu çeşit bir kırılma sırasında, en kolay hareket edebilen blok durumundaki tavan bloğu, taban bloğuna nazaran çoğunlukla 45°’den daha küçük bir eğim açısıyla üste çıkar; eğim açısı 45°”den daha büyük olan misal kırıklara karşıt kırık, eğim açısı çok küçük ve toplam yer değiştirme ölçüsü çok büyük olan itme kırıklarına ise, bindirme kırığı denir. Büyük ölçekli itme kırıklarına bilhassa ABD’de Virginia ve Tennessee’deki Apalaş Dağlarında rastlanır.
Doğrultu atımlı ya da yanal atımlı olarak bilinen kırıklar da misal biçimde yatay sıkıştırma kuvvetlerinin tesiriyle oluşur, fakat bunlarda en kolay hareket edebilen blok düşey değil yatay doğrultuda, sıkıştırma kuvvetinin doğrultusuna çabucak hemen paralel olarak hareket eder. Temel olarak kırık düzlemi düşey, hareket ise bu düzlem boyunca yanaldır. Epey sık rastlanan bu tür* kırıklar, okyanus ortası kısımlarda birbirini izleyen sırtların oluşumuna yol açar.
