Etkisi inanılmaz! Riski ikiye katlıyor… Vakaların yüzde 95’inin sebebi bu! Neden bazı besinler kanseri tetikliyor?

Neden kimi bireylerin bedeninde kanser gelişirken kimilerinde gelişmiyor?

Bu sorunun tek bir cevabı yok. Birtakım şahıslar doğuştan şanssız oluyor ve atalarından miras kalan genleri nedeniyle kansere daha yatkın oluyor. Birtakım şahıslarda bedenin kendini yenileme sürecinde yaşanan rastgele bir mutasyon kanseri tetikliyor. Bedenimizde her gün 330 milyar civarında hücrenin yenilendiğini düşündüğümüzde bu türlü bir mutasyon ihtimalinin ne kadar yüksek olduğu da daha net bir biçimde anlaşılıyor.

Ancak son devirde kanserin gelişiminde asıl tesirli olan şeyin nasıl yaşadığımız olduğunu savunan bilim insanlarının sayısı günden güne artıyor. Yiyip içtiğimiz şeyler, idman yapıp yapmadığımız, tütün eserleri kullanıp kullanmadığımız yahut çevresel faktörlere maruz kalıp kalmadığımız, kıymetli bir rol oynuyor.

Örneğin geçen yıl ABD’de yayımlanan bir araştırmada 20 yılı aşkın mühlet boyunca 2 milyon kişinin gündelik alışkanlıkları izlendi; kanser hadiselerinin yaklaşık yüzde 45’inin ömür stilinden kaynaklandığı ve büsbütün önlenebilir olduğu görüldü.

Oxford Üniversitesi’nde tıbbi onkoloji dersleri veren Dr. Sarah Blagden, Daily Mail’e yaptığı açıklamada, “Kanserin semptomlar ortaya çıkmadan ya da işaretleri kan testleriyle tespit edilebilir hale gelmeden çok daha evvel gelişmekte olduğunu artık biliyoruz. Bu mühlet bağırsak kanseri için 20-30 yıl, pankreas ve akciğer üzere kanserler için de onlarca yılı bulabiliyor” dedi.

Imperial College London’da kanser epidemiyolojisi ve önlenmesi kısım lideri olan Prof. Dr. Marc Gunter ise “Kanserin tipinden bağımsız olarak, hastalığın hücre içindeki bir mutasyondan bir tümöre gerçek gelişim süreci uzun ve her vakit çizgisel olmayan bir ilerleme” dedi.

Kanserlerin yüzde 5 ila 10’unun, atalardan miras kalmış sıkıntılı genlerden kaynaklandığını söz eden Gunter, “Ama kanserlerin yaklaşık yüzde 95’i hayatın bir noktasında yaşanan mutasyonlardan kaynaklanıyor ve bu süreçte birçok faktör rol oynayabiliyor. Bir şahısta kansere yatkın olmasını sağlayan gen olsa bile kanserin gelişmesi kaçınılmaz değil. Kanserin gelişimini önlemek için daha sağlıklı bir ömür biçimi benimsemek için de hiçbir vakit geç değil. Bahtınızı hayat biçiminizle artırabilir ya da azaltabilirsiniz” dedi.

Blagden da tıpkı fikirde olduğunu belirterek, “Olumlu günlük ömür alışkanlıkları yıllar içinde birikerek kanser geliştirme riskinizi dramatik olarak düşürebilir” dedi.

Dünya Kanser Araştırmaları Fonu’nun 2023 yılında yaptığı bir çalışmaya nazaran, bu alışkanlıklara 18 farklı kanserin risk faktörleri ortasında sayılan obeziteyle uğraş de dahil.

NE YEMELİ, HANGİ YİYECEKLERDEN KAÇINMALIYIZ?

Beslenme uzun vadede kanser gelişiminde çok kıymetli bir role sahip. Pekala kanseri tetikleyen ve önleyen besinler denince aklımıza neler gelmeli?

BUNLARI DAHA FAZLA YİYİN

Turpgiller: Brokoli, karnabahar, karalahana, lahana, kuşkonmaz ve Çin lahanası üzere sebzeler, gözetici bileşikler olan fitokimyasallar açısından çok güçlü. Fitokimyasallar işlenmiş etlerde bulunan nitrat üzere toksinlerin hücrelerdeki DNA’yı hasara uğratan ve inflamasyonu tetikleyen karsinojenlere dönüşmesini önlüyor.

Bedfordshire Üniversitesi’nde danışman onkolog ve spor ve beslenme tıbbı uzmanı olan Dr. Robert Thomas, “Turpgiller ayrıyeten yeterli bir sülforafan kaynağıdır. Sülforafan bağırsaklarda emilen karsinojenlerin arçalanmasını sağlayan karaciğer enzimlerini artıran bir bileşiktir” dedi.

Geçen yıl Nutrition Reviews mecmuasında yayımlanan ve 226 araştırmanın değerlendirmesine dayanan bir çalışmaya nazaran, bu sebzelerden haftada 5 porsiyon tüketmek, akciğer, kolon ve pankreas kanserlerinin riskini azaltıyor.

Kuru yemişler: Kuru yemişler de kanserle savaşan bilhassa sahip. Bağırsak sıhhatini uygunlaştıran bu besinler tıpkı vakitte antioksidan enzimleri artırıp DNA hasarının tamirine yardımcı oluyor.

Örneğin birçok araştırma, nizamlı olarak ceviz yemenin göğüs kanserinin oluşma ve bağırsak kanserinin nüksetme riskini azalttığını gösteriyor.

Soğan, sarımsak, pırasa: Bu üç zerzevat, kanserle savaşan bitkisel bir bileşik olan kuersetin açısından çok varlıklı. Tertipli soğan, sarımsak ve pırasa tüketimi akciğer, yemek borusu ve pankreas kanseri riskini azaltıyor.

Diyetisyen ve kanser bakımı uzmanı Jane Clarke, bu zerzevatları pişmiş tüketmenin daha âlâ olduğunu çünkü ısının tesiriyle hücre duvarlarının yumuşadığını ve salınan yararlı bileşik ölçüsünün arttığını söyledi.

Orman meyveleri: Taze yahut donmuş fark etmez, orman meyveleri melatonin seviyelerimizi direkt artırıyor. Thomas, melatoninin bedenin uyku-uyanıklık istikrarı açısından değerli bir husus olduğunu belirterek, “Düzenli tüketimi uyku kalitesini artırabilir” dedi.

Orman meyveleri tıpkı vakitte gözetici fitokimyasallar ve antosiyaninler açısından da çok varlıklı. Bu meyvelere rengini veren bitkisel pigmentler olan antosiyoninler, antiinflamatuar özellikleriyle kansere karşı müdafaaya yardımcı oluyor.

Thomas, haftada 4-5 defa bir avuç orman meyvesi yemeyi tavsiye etti.

Zeytinyağı: Zeytin, güçlü bir bitkisel bileşik olan lignan açısından varlıklı. Araştırmalar lignanın agresif göğüs kanserleriyle ilişkilendirilen HER2 genini zayıflattığını gösteriyor. Lakin hepsi bu değil. Bilhassa sızma zeytinyağı bol ölçüde omega 9 içeriyor. Thomas, bir doymamış yağ olan omega 9’un kanserle ilişkilendirilen kronik inflamasyonu azaltmaya da yardımcı olduğunu söyledi.

Harvard Üniversitesi TH Chan Kamu Sağlığı Okulu tarafından gerçekleştirilen 2022 tarihli bir araştırmaya nazaran, her gün en az yarım yemek kaşığı zeytinyağı yemek, kanserden vefata riskini yüzde 17 oranında azaltabiliyor.

Havuç: Havuç, betakaroten ile A ve K vitaminleri açısından çok güçlü. Araştırmalar bu unsurların çeşitli kanserlerin riskini azalttığını gösteriyor.

Örneğin 2023’te Nutrients mecmuasında yayımlanan bir çalışmaya nazaran, günde 32 gramdan (orta uzunluk bir havucun yarısı) fazla havuç yiyen şahıslarda kolorektal kanser gelişme mümkünlüğü yüzde 17 daha düşük.

Narenciye çeşidi meyveler: C vitamini ve hücreleri koruyan bir cins bitkisel bileşik olan bioflavonoidler açısından varlıklı olan narenciye tipi meyvelerin, pankreas, prostat ve mide de dahil birçok kanseri önleyebildiğin gösteren çalışmalar mevcut. 2008 yılında Gastric Cancer mecmuasında yayımlanan bir değerlendirmede, haftada 3 porsiyon narenciye yemenin, mide kanseri riskini yüzde 28 azalttığı bulundu.

Baklagiller ve tam tahıllar: “Bu besinler de lignanlar ve izoflavon ismi verilen diğer bir tıp bileşiğin güçlü kaynakları” diyen Thomas, izoflavonların göğüs ve yumurtalık üzere hormon hassasiyeti olan kanserlerin riskinin düşürülmesiyle ilişkilendirildiğini belirtti.

Baklagiller ve tam tahıllar ayrıyeten fitoöstrojenler de içeriyor. Fitoöstrojenler östrojen reseptörlerini kısmen engelleyerek dokuları, östrojenin tesirlerini taklit eden plastikler ve egzoz dumanı üzere toksinlere karşı koruyor. Bu besinlerin daha fazla tüketildiği toplumlarda bu çeşit kanserlerin riski de daha düşük oluyor.

Bu besinlerde bulunan yüksek ölçüde lif de kansere karşı kollayıcı. Bir araştırmada tam tahılların tüketimiyle alınan her 10 gramlık besin lifinin, kolorektal kanser gelişimini riskini yüzde 7 oranında azalttığı bulundu.

BUNLARI AZALTIN

İşlenmiş etler ve kırmızı et: Sosis, salam, sucuk üzere işlenmiş et eserlerinin bağırsak ve mide kanseri riskini artırdığını gösteren çalışmalar var.

Bunun sebebinin kelam konusu yiyeceklerde bulunan ve N-nitrozo bileşiklerine (NOC’ler) dönüşerek bağırsağın iç yüzeyini kaplayan hücrelerde tahribayta yol açan nitrat ve nitrit içeriklerinden kaynaklandığı düşünülüyor.

Dünya Sıhhat Örgütü’ne (WHO) nazaran günde 50 gram işlenmiş et tüketmek, kolorektal kanser riskini yüzde 18 artırıyor.

Öte yandan yeniden WHO’ya nazaran günde 100 gram kırmızı et tüketimi de kolorektal kanser riskinde yüzde 17’lik artışa yol açıyor. Bunun sebebi kırmızı ette bulunan ve demir içeren hem bileşiğinin bağırsakta parçalanarak NOC oluşturması.

Üstelik et yağı bağışıklık sistemine hasar veren, hormonların işleyişini bozan ve kansere neden olma potansiyeli taşıyan çevresel kimyasallar olan dioksin de içeriyor.

Aşırı işlenmiş besinler: Bu yiyecekler kanserin çeşitli tipleriyle ilişkilendiriliyor. Bu durumun sebebi kısmen kanser riskini artıran en kıymetli faktörlerden biri olan obeziteye yol açması. Örneğin 2023 yılında yapılan bir araştırmada, çok işlenmiş besin tüketiminde yüzde 10’luk bir artışın, yumurtalık kanseri riskinde yüzde 19 yükselişe neden olduğu görüldü.

Rafine şeker: Araştırmalar, rafine şekeri çok fazla tüketen bireylerde, göğüs, endometrium ve kolon kanseri riskinin daha yüksek olduğuna işaret ediyor.

Örneğin 2014’te yapılan bir araştırmada, günde 61 gramdan (15 yemek kaşığı) fazla ek şeker tüketen bayanlarda göğüs kanseri gelişme riskinin, bunun yarısını tüketen bayanların iki katı olduğu bulundu. Rafine şekerin çok fazla tüketilmesi kilo alımına, insülin direncine ve kronik inflamasyona yol açıyor. Bütün bunlar kanser riskini artıran faktörler ortasında sayılıyor.

Thomas, “İşlenmiş şeker, inflamasyonu tetikleyen bakterilerin büyümesini desteklediği için bağırsaklar üzerinde hasara yol açma potansiyeline sahip. Kanserin kıymetli itici güçlerinden biri olan inflamasyon, hücrelerin çok süratli bölünmesine neden oluyor. Bu da spontane mutasyonlar yaşanması riskini artırıp hücrelerin kendilerini tamir etme vakitlerini kısıtlıyor” dedi.

KIZARTMA YAPARKEN İKİ SEFER DÜŞÜNÜN

Tükettiğiniz besinler kadar, onları hazırlama biçiminiz de kanser riskinizi etkiliyor.

Eti, bilhassa de işlenmiş etleri yüksek derecelerde pişirmek (kızartma, kavurma ve mangalda pişirme 50-300 derece ortası sıcaklık uygulanması manasına geliyor) heterosiklik aminler (HCA’lar) ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar) ismi verilen bileşiklerin ortaya çıkmasına neden oluyor. Bu unsurlar DNA mutasyonuyla, kolon, pankreas ve prostat kanseri riskinin artmasıyla ilişkilendiriliyor. (Balık da dahil her türlü hayvansal proteinin yüksek sıcaklıkta pişirilmesiyle HCA’lar açığa çıkıyor.)

Duman da tek başına bir karsinojen ve mangalda, ızgarada ya da yağda pişirilen yiyecekleri etkileyebiliyor.

Patates cipsi üzere nişastalı besinleri yahut 120 derece ve üstü sıcaklıkta 3 dakikadan uzun mühlet fırınlanmış kahvaltılık gevrek üzere ek işlenmiş şeker içeren yiyecekleri pişirmek de akrilamid ismi verilen, toksik bir kimyasalın çıkışına neden oluyor. Bu unsur de DNA hasarıyla ve kanser riskiyle ilişkilendiriliyor.

Peki ne yapalım?

Thomas, “Yiyecekleri buharda, suda ya da kendi suyunda pişirmek yani ıslak ısı metotları daha az HCA ve PAH üretir. Yahut daha düşük sıcaklıklarda daha uzun mühlet pişirilen tencere yemeklerini tercih edebilirsiniz. Mangal lakin orta sıra yapılan bir keyif olarak görülmeli” dedi.

Beslenme ve hastalıkların münasebeti konusunda uzman bir eczacı olan Aidan Goggins ise etleri çeşitli otlarla marine etme tavsiyesini verdi ve “Otların kanseri önleyici özellikler, pişmiş etin olumsuz tesirlerini dengelemeye yardımcı olacaktır” dedi.