İsveç’in güneyinde bulunan küçük Ronneby kasabası, içme suyunda tespit edilen rekor düzeydeki PFAS kirliliğiyle dünya çapında dikkat çekiyor.
10 yıl evvel yapılan ölçümlerde, bölge sakinlerinin kanında ‘sonsuz kimyasallar’ (PFAS) olarak bilinen perflorlu hususların, inançlı eşiklerin yüzlerce kat üzerinde olduğu ortaya çıktı. The Guardian tarafından yürütülen ayrıntılı araştırmaya nazaran ise bu durum kasabanın sıhhatini ve toplumsal yapısını derinden etkiledi.
‘SABUN ÜZERE KOKUYORDU’
Kirliliğin merkez üssü, İsveç Hava Kuvvetleri’ne ilişkin bir üs. Burada yıllarca yangın tatbikatlarında kullanılan AFFF (sulu sinema oluşturan köpük) isimli kimyasal unsur, yer altı sularına karıştı. O periyotta askeri üs yakınlarında yaşayan çocuklardan biri olan Binbaşı Agneta Bruno, köpükle oynamayı nostaljik bir anı olarak hatırlarken, “sabun üzere kokuyordu” diyor. Lakin bu köpüklerin içerdiği PFAS unsurları, içme suyu kaynaklarına sızarak kalıcı bir etraf felaketine dönüştü.
2013’TE SKANDAL PATLADI
Aralık 2013’te İsveçli yetkililer, Ronneby’nin içme suyunda PFAS düzeylerinin, resmi güvenlik hudutlarının çok üzerinde olduğu açıkladı. Buna rağmen Gıda Ajansı, rastgele bir akut sıhhat riski bulunmadığını savundu. Fakat bilim insanları, kimyasalların uzun vadeli tesirleri konusunda kaygılıydı. Suyun kirlenmesine neden olan köpüğün, askeri üsse yakın Brantafors su tesisinden gelen kaynakla temaslı olduğu ortaya çıktı.
2014’TE YAPILAN TEST KORKUTTU! KANLARINDA KİMYASAL TAŞIYAN BİR NESİL
2014 yılında yapılan kan testleri, bilhassa çocuklar ortasında PFAS birikiminin önemli boyutlara ulaştığını gösterdi. Lund Üniversitesi’nden Prof. Christian Lindh’in yürüttüğü tahlillerde, 11 yaşındaki çocuklarda PFAS düzeyi, ülkenin öteki bölgelerindeki çocuklara kıyasla 37 kat daha yüksekti. Yetişkinlerde ise birtakım kimyasalların kandaki oranı, olağanın 135 katına kadar çıkıyordu.
Bazı şahıslarda ölçülen pahalar, günümüzde inançlı kabul edilen düzeylerin 1000 kat üzerindeydi. Bilim insanları, bu durumun bağışıklık sisteminden üreme sıhhatine, metabolik bozukluklardan nörogelişimsel meselelere kadar birçok sıhhat tesirine yol açabileceğini belirtti.
KASABA AYAĞA KALKTI VE PFAS DERNEĞİ KURULDU
Kirliliğin ortaya çıkmasının akabinde, kasabada büyük bir toplumsal reaksiyon oluştu. BT uzmanı Herman Afzelius liderliğinde toplanan bir küme vatandaş, PFAS Derneği’ni kurarak hem bilinçlendirme çalışmaları yaptı hem de tüzel süreci başlattı. 2016 yılında, içme suyu sağlayıcısı olan belediyeye bağlı su şirketine karşı 165 kişi dava açtı.
Ancak İsveç maddelerine nazaran tazminat alınabilmesi için direkt sıhhat ziyanı delili gerekiyordu. PFAS mağdurları ise kanlarındaki yüksek kimyasal düzeylerinin şahsen bir “yaralanma” olduğunu savundu. Türel süreç, davacılar için büyük maddi yük oluşturdu; birtakım aileler yüksek dava masrafları nedeniyle süreci terk etmek zorunda kaldı.
SAĞLIK SIKINTILARI GÜN GEÇTİKÇE DERİNLEŞTİ… KANSER, DİYABET VE DOĞURGANLIK SORUNLARI
PFAS Derneği’nin kurucu üyeleri ortasında kanser teşhisi konanların sayısı dikkat çekti. Dernek lideri Herman Afzelius’a nadir bir tümör teşhisi konulurken, öbür üyelerde de benzeri sıhhat problemleri görülmeye başlandı. Yapılan araştırmalarda bayanlarda polikistik over sendromu, erken menarş, tip 2 diyabet, osteoporoz ve bağışıklık sistemi sorunlarında önemli artışlar kaydedildi.
Covid-19 pandemisi sırasında yapılan bir çalışmada, PFAS düzeyleri yüksek bireylerin virüse karşı daha savunmasız olduğu ve aşılara daha düşük karşılık verdiği ortaya çıktı. Ayrıyeten çocukların bağışıklık reaksiyonlarında zayıflama, IQ gelişiminde negatif tesir ve böbrek kanseri üzere riskler de bilimsel raporlarla desteklendi.
İSVEÇ YÜKSEK MAHKEMESİ’NDEN TAZMİNAT YOLU
2016 yılında başlayan dava, büyük bir yüreğin ve kararlılığın simgesi oldu. 2021’de birinci zafer kazanıldı: Mahkeme, su şirketini şahsî yaralanmalardan sorumlu tuttu. Fakat bu karar, 2022’de temyiz mahkemesinde bozuldu. 2023 sonunda, İsveç Yüksek Mahkemesi kesin kararını açıkladı. Ve nihayet, yıllar süren gayretin akabinde adalet yerini buldu. Su şirketi yine sorumlu bulundu.
Yıllar süren uğraş sonrası, Aralık 2023’te İsveç Yüksek Mahkemesi kıymetli bir emsal karar aldı. Mahkeme, kanda tespit edilen yüksek PFAS seviyelerini, ‘kişisel zarar’ olarak kıymetlendirdi. Bu karar, İsveç’te ve dünya genelinde misal davaların önünü açabilecek nitelikteydi.
Kararın akabinde Ronneby’de 150 kişi daha dava açtı. Dernek lideri Herman Afzelius “Gerçek mücadele artık başlıyor” diyerek adaletin geç de olsa yerini bulduğunu söyledi. Şu anda da birçok kişi tüzel süreç için hazırlık yapıyor.
ABD VE İTALYA’DAN DAYANAK MESAJLARI
İsveç Yüksek Mahkemesi’nin kararı dünya genelinde de yankı uyandırdı. ABD’li etraf avukatları ve İtalya’daki benzeri kirlilik mağdurları, bu gelişmeyi memnuniyetle karşıladı. İtalyan sivil toplum kuruluşu Mamme No PFAS, kararı ‘ilham verici’ olarak nitelendirirken, ABD’li hukukçular bunun milletlerarası hukuk için bir dönüm noktası olabileceğini belirtti.
PFAS KAN SEVİYESİNİ AZALTAN TEDAVİLER GELİŞTİRİLİYOR
Araştırmalar, kolestiramin isimli safra bağlayıcı bir ilacın PFAS düzeylerini azaltabildiğini gösterdi. İsveçli araştırmacılar, bilhassa birinci çocuklarını planlayan genç bayanlar için bu tedaviyi umut verici bir tahlil olarak sunuyor. Lakin kimyasalların bedenden büsbütün atılması yıllar alabiliyor.
AB, birtakım PFAS cinslerini 2020 prestijiyle yasakladı; ABD’de de PFOS bazlı yangın söndürme köpüklerinin kullanımı 2019’da durduruldu. Ancak yerine gelen yeni kuşak PFAS hususları hakkında kâfi bilgi şimdi bulunmuyor.
Yeni bir araştırma, mikroplastiklerin sadece plastik şişeler ve ambalajlardan değil, birebir vakitte cam şişeler, metal kapaklar ve işlenmiş besinler üzere beklenmedik kaynaklardan da yiyecek ve içeceklere karıştığını ortaya koyuyor. Bugüne kadar mikroplastiklerin kaynağı konusunda net bir fikir yoktu; birden fazla insan bu parçacıkların plastik ambalajlardan yahut çöplerde vakitle parçalanan atıklardan geldiğini düşünüyordu. Lakin bilim insanları artık daha farklı ve karmaşık bir tabloyla karşı karşıya.
Fransız araştırmacılar tarafından yürütülen bir çalışmada, cam, plastik ve metal kaplarda bulunan çeşitli içecekler tahlil edildi. Araştırmacılar, en fazla mikroplastiğin cam şişelerde olduğunu tespit etti. Bu durum başta şaşırtıcıydı zira cam çoklukla sağlıklı ve inert bir materyal olarak kabul edilir. Lakin ayrıntılı inceleme sonucunda, bu şişelerin metal kapaklarındaki polyester bazlı boyaların mikroplastik salımına neden olduğu anlaşıldı. Kapaklar şişelenmeden evvel üflenip temizlendiğinde mikroplastik oranının yüzde 60 oranında azaldığı görüldü; bu da kimi durumlarda kolay tedbirlerin tesirli olabileceğini gösteriyor.
Başka bir çalışmada ise besinin işlenme derecesinin mikroplastik ölçüsünü etkilediği ortaya kondu. Bilhassa tavuk nugget üzere yüksek oranda işlenmiş besinlerin, az işlenmiş eserlere kıyasla çok daha fazla mikroplastik içerdiği bulundu. Bunun nedeni, bu eserlerin plastik kesimler içeren makine ve bant sistemlerinden geçmesi. Yani mikroplastik bulaşı, besin tüketiciye ulaşmadan çok evvel başlıyor.
Yeniden kullanılabilir plastik kaplar da risk oluşturuyor. Bilhassa sıcak suya maruz kalan plastik bardaklar, tekraren açılıp kapanan plastik şişe kapakları ya da yıkanan melamin tabaklar kıymetli ölçüde mikroplastik salabiliyor. Bu da günlük hayatımızda sık kullandığımız eserlerin, farkında olmadan maruziyetimize katkıda bulunduğunu gösteriyor.
Her ne kadar birtakım kuruluşlar mikroplastiklerin insan sıhhatine ziyan verdiğine dair kesin bir ispat olmadığını savunsa da, uzmanlar tedbir almanın değerine dikkat çekiyor. Bilhassa plastik kaplarda yiyecek saklamaktan ve bu kapları ısıtmaktan kaçınılması öneriliyor. Sonuç olarak, mikroplastikler neredeyse her yerde karşımıza çıkıyor ve bu durumu denetim altına alabilmek için daha fazla araştırmaya ve şuurlu tüketime muhtaçlık var.
The Guardian’ın ‘Poison in the water: the town with the world’s worst case of forever chemicals contamination’ başlıklı geniş haberinden derlenmiştir.