Doğu’dan Batı’ya, Anadolu’nun saklı hazineleri gün yüzüne çıkıyor

‘Karahantepe’de mimari, sanat, teknoloji konusunda başarılı ve karmaşık bir toplum vardı’

Şanlıurfa insanlık tarihinin en kıymetli medeniyet merkezlerinden biri. Göbeklitepe, Karahantepe üzere neolitik yerleşim yerleriyle dünyanın en eski kalıntılarına konut sahipliği yapıyor. En son Karahantepe’de Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın müsaadesiyle yürütülen hafriyatlarda taş üzerine kazınmış koşan yabaneşeği figürü bulundu. Bu yeni figürü görmek ve Karahantepe’deki hafriyat çalışmalarına tanıklık etmek için Şanlıurfa’dan 55 km uzaklıktaki hafriyat alanının yolunu tuttuk.

Prof. Dr. Necmi Karul

◊ Karahantepe’den çıkan koşan yabaneşeği figürü arkeolojik bakımdan nasıl bir kıymet taşıyor?

Buradaki motif Göbeklitepe’dekinden farklı olarak bir yapının yerindeki bir taşın üzerine kazınarak çizilmiş. Bu yapı içinde günlük kullanıma yönelik eşya var, barınak üzere olmasıyla da farklılaşıyor.

◊ Bu motif için ne cins bir teori geliştirildi?

Göbeklitepe’deki hafriyatlarda özel yapıların üzerinde daha çok duruldu ve tapınak mümkünlüğü daha fazla ilgi gördü. Bu da Göbeklitepe’yi tapınakların olduğu bir yer yahut tapınma merkezi fikrine kadar götürdü insanları. Ancak bu özel maksatlarla inşa edilmiş yapıların yakın etrafında, içlerinde günlük kullanım eşyası olan barınaklarla da karşılaştık. Bunların eşzamanlı kullanıldığını tespit ettik.

◊ Neler buldunuz?

Öğütme taşları ve tahıl üzere yiyecek artıkları… Bitkiler, yemişler ve hayvan kalıntıları… Özel yapıların içinde hayvan kalıntılarıyla pek karşılaşmıyoruz ancak bu barınaklarda daha fazla kasaplık izleri içeren hayvan kemikleri buluyoruz. Örneğin bulduğumuz figür Asya yabaneşeğinin bir tipi ve bu devirde de hem Göbeklitepe hem Karahantepe’de besin emelli tüketilen hayvanlar ortasında.

◊ Hem jeolojik hem de canlı tipleri açısından nasıl bir zamanmış?

Bugünkünden daha sulak, yarı bozkır bir ortam olduğunu düşünüyoruz. Yabani fıstık ağaçları daha bol. Her yerleşimin etrafında küçük ormanlık alanlar olduğunu ve alışılmış o ormanlarda yaşayan hayvan çeşitliliğinin bugünkünden farklı ve fazla olduğunu görüyoruz. Su açısındanda yeniden bugünkünden çok daha güçlü. Karahantepe’deki yerleşimin 100 metre ötesinde yağmur sularını biriktirip tükettikleri 27 sarnıç var ve kimileri 100 ton civarında su kapasitesine sahip. Bu insanların yer seçiminde en kıymetli faktör hayvanların sürü halinde yaşadıkları yerleri tercih etmeleri. En fazla avladıkları hayvan çeşidi de ceylanlar. Bölgenin yakın etrafında avlak ismini verdiğimiz; küçük vadileri büyük taşlarla sınırlayarak hayvanları yönlendirip hapsettikleri yerler var. Büyük ölçüde bir canlı et stokunu tutabilecek kadar gelişkin av teknolojilerine sahipler.

◊ Buluntular neden toprak altında?

Neolitiğin bu evresinde Göbeklitepe ve Karahantepe’de yerleşmeler örtülerek terk edilmiyor. Eski yerleşim katmanının üzerine yenisi inşa edildiğinde eski katmanlar altta kalıyor. Beşerler yaşadıkları konutları ya da bazılarının tapınak dediği binaların içlerini doldurarak terk ediyorlar. Yapıların içini doldurmadaki ana temel yaşanmışlıklarını müdafaa altına almak. O binalar o beşerler için kıymetli zira binalara bir kimlik atfediyorlar. Yaşayan bir canlı üzere binalar; inşa edildiklerinde doğuyorlar, kullanım müddetlerinde yaşıyorlar, işlevleri bittiğinde de gömüyorlar.

◊ Göbeklitepe ve Karahatepe’den ne öğrendik?

Bu yerler çağdaş insanın geçmişe bakma biçiminde esaslı bir sorgulama yarattı. Geçmişteki toplumlara uzak olanlar, onlardan primitif ve ilkel diye bahseder. Bu yerler geçmişe bu türlü bakmanın yanılgılı olduğunu, 12 bin yıl evvel bu coğrafyada yaşayan insanların mimarlık, teknoloji, sanat, kıssa anlatıcılığı gibi  geniş bir yelpazede ne kadar başarılı ve karmaşık toplumlar olduğunu gösterdi.

KAZILARDA ÇALIŞANLAR ANLATIYOR…

‘Ayrı bir heyecan’

Ahmet Demirli (19)

Urfa’da doğdum, büyüdüm. Daha evvel Göbeklitepe kazısındaydım. Ailece çalışıyoruz. Bizim bölgemiz olduğu için farklı bir heyecan oluyor. Arkeoloji okuyup büyük bir hoca olmak istiyorum ben de.

‘Yabaneşeğine ben rastladım’
Zehra Toker (19), İstanbul Üniversitesi arkeoloji öğrencisi

Çalışırken buranın bir modülü olduğunu hissetmek tüm zorlukları ortadan kaldırıyor. Yabaneşeği figürüne ben rastladım.

‘Devrim niteliğinde’
Emirhan Demir (23), arkeolog

Karahantepe’de dördüncü senem. Bir ihtilal niteliğinde aslında neolitik periyot. Burada, günümüze gelen hayatın birinci adımlarının izlerini görebiliyoruz.

‘İnsana hayal kurduruyor’
Ferah Bahar Şentürk (20), arkeoloji öğrencisi

Burada çalıştığım için çok şanslıyım.  Bir arkeoloğun en büyük hayali olabilecek alanlardan. Burada olmak beşere bol bol hayal kurduruyor.

 ‘Hierapolis’in mimarları çok erken devirlerde sarsıntı aksisi sistemleri denemeye başlamışlar’

UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde olan Denizli’deki Hierapolis Antik Kenti her yıl milyonlarca ziyaretçiyi ağırlıyor. Arkeolojik hafriyat çalışmaları titizlikle yürütülen antik kentte Plütonyum Mağarası, Apollon Tapınağı, Roma Tiyatrosu üzere pek çok tarihi yapı yine gün yüzüne çıkarılıyor.

Hierapolis büyük zelzeleler üzere doğal felaketlere karşın asırlarca ayakta kalmayı başarmış. Kent bugün TOFAŞ sponsorluğunda yine ortaya çıkarılıyor. Hafriyat çalışmalarını birlikte gezdiğimiz Tofaş CEO’su Cengiz Eroldu “Bizim bu ülkeden kazandığımızla, sponsorluklar yoluyla bu ülkenin kültür-sanatını desteklememiz lazım. Ülke tanıtımı açısından çok bedelli bu çalışmalar. Sonuçta buraya yılda aşağı üst 1,5 milyon ziyaretçi geliyor. İnsanların bu bedelli yapıları, bu arkeolojik seviyeyi görmesi bence Türkiye için de çok olumlu bir imaj yaratıyor” diyor.

Prof. Dr. Grazia Semeraro

Prof. Dr. Grazia Semeraro başkanlığındaki grup hafriyat çalışmalarını titizlikle sürdürüyor. Hierapolis’e birinci kere 40 yıl evvel öğrenci olarak gelen Semeraro bir evvelki hafriyat lideri Prof. Francesco D’Andria’nın yönettiği kazılara stajyer olarak katılmaya başlamış. Bugün Hierapolis Antik Kenti’nde çalışmalarını büyük bir heyecanla sürdüren Semeraro sorularımızı yanıtladı.

◊ Hierapolis’te kimler yaşamış?

Bu bölge birçok farklı halka konut sahipliği yapmış. Birinci binyılda, Hierapolis’in kuruluşundan evvel burası Frigya’ya aitti. Daha sonra Yunan kolonizasyonuyla birlikte Makedon-Yunanlar buraya geldi. Fakat her vakit yeni gelenlerle mahallî halk ortasında bir karışım olduğunu söyleyebiliriz.

◊ Bu toplumlar ne çeşit ömür alışkanlıklarına sahiplermiş?

Roma ve Bizans periyotlarında Hierapolis bölgenin kaynakları ve ticaret sayesinde güçlü ve refah içinde bir kentti. Elbette farklı toplumsal sınıflar vardı lakin ekonomik düzey epey yüksekti. Bugün Hierapolis’in güçlü vatandaşlarının kenti birçok anıtla güzelleştirmek için kaynaklarını seferber ettiğini görebiliyoruz.

◊ Pekala, hafriyatlar sırasında sizi en çok ne şaşırttı?

Hierapolis’te beni şaşırtan, en dikkat cazibeli özellik doğal jeolojik yapısıyla mimarlık ortasındaki alaka oldu. Hierapolis’in peyzajı termal suların ve kireçtaşı oluşumların varlığıyla harika bir ahenkle oluşturulmuş.

◊ Hierapolis antik ömür hakkında bize ne üzere bilgiler sunuyor?

Hierapolis bize birçok şey öğretiyor. Benim için en değerli olanı, zehirli gazlar ve sarsıntılar üzere inanılmaz tabiat olaylarıyla nasıl yaşanacağını göstermesidir. Kent görünür fay çizgilerinin üzerine inşa edilmiş. Bu, Türkiye üzere sismik bir ülkede bile ender bir durumdur. Hierapolis’in mimarları, anıtları inşa etmek için çok erken periyotlarda zelzele zıddı sistemleri denemeye başlamışlar.

◊ Bir İtalyan kazı başkanı olarak Türkiye arkeoloji dünyasında nasıl bir yere sahip?

Türkiye çok kıymetli zira çok sayıda uygun
korunmuş arkeolojik alan var. Çok geniş ve az yıpranmış bir bölge. Peyzaj ve doğal etraf hâlâ
güzel korunmuş durumda, bu nedenle arkeolojik alanlar da âlâ korunuyor.

◊ Hierapolis’te keşfettiğiniz en farklı eserler hangileri?

Benim için tek tek objeleri değil, bağlamları incelemek değerli. Kazdığım en farklı bağlam Apollon Kutsal Alanı. Zira bu alan antik kültlerin ve kenti etkileyen tüm tarihi olayların izlerini hâlâ koruyor.