“Ayasofya’nın tıkanmış damarlarını açıyoruz”

İmparator Jüstinyen’in buyruğuyla 532-537 yıllarında inşa edilen Ayasofya, mimarlık tarihinin en değerli yapılarından biri. Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethine kadar kilise olarak kullanılan bu görkemli yapı, devasa kubbesiyle ve mimari zarafetiyle yüzyıllardır görenleri hayran bırakıyor.

İç yerde mozaikler, çiniler, sınır levhaları, ikonalar, kandiller, ihtişamlı İmparator Kapısı ve mermer dairelerle süslü taç giyme alanı Omphalion (göbek) üzere noktalar ziyaretçileri büyülüyor.

Ayasofya’da sırf yapının ihtişamı değil, yüzyıllar evvel yapılmış ayrıntılar da derin bir hayranlık uyandırıyor. Artık Ayasofya’nın görünmeyen yeraltı katlarının da ziyarete açılması planlanıyor. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen çalışmalarla, yıllardır moloz ve toprak yığınları altında kalan dehliz ve tüneller gün yüzüne çıkarılıyor. Paklık ilerledikçe bu alanların hacmi netleşiyor hatta daha evvel bilinmeyen yeni geçitlere ulaşılıyor.

Çalışmaların devam ettiği Ayasofya’nın yeraltındaki dehliz ve tünellerinin yakın vakitte ziyarete açılması hedefleniyor. Ayasofya Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Hasan Fırat Diker bu gizemli dünyayı Hürriyet Pazar’a anlattı.

◊ Ayasofya’daki bu çalışmalar ne vakit başladı?

2020’de yaptığımız 3 boyutlu altyapı belgeleme çalışmasının ardından Kültür Bakanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün dayanağıyla geçen yılbaşı başladık. Şu ana kadar kıymetli ilerleme kaydettik. Çalışma tamamlandığında, mimarlık tarihi ve arkeoloji açısından büyük katkı sağlayacak bu proje, İstanbul’un görünmeyen hoşluklarını görünür kılacak.

◊ Kestirimi ne vakit ziyarete açılır bu dehlizler?

Hızla ilerliyoruz. Ziyarete açılması çok uzamayacaktır. Yeraltı yapılarının birbirleriyle olan münasebetleri ortaya çıktıkça yeni yerler keşfediyoruz. Her alan ziyarete uygun değil, fakat içine girilebilecek, erişimi mümkün büyük yeraltı kısımları ziyarete açılabilecek.

Karmaşık tünel ağı…

◊ Öngördüğünüz bir tarih var mı? 1-2 yıl…

Net bir tarih vermek sıkıntı, beklenti yaratmak istemem. Lakin buluntular umut verici, ziyaretçileri çok özel yerlerin beklediğini şimdiden rahatlıkla söyleyebilirim.

◊ Çalışmalar sırasında rastgele bir yazı, figür ya da iz bırakan bir bulguya rastladınız mı?

Figür ya da yazıdan çok, yerlerin mimari özellikleri başlı başına etkileyici. Ayasofya üzere bir anıtın altyapısının da üstyapısı kadar itinayla tasarlanmış olması çok değerli. Paklık ilerledikçe yeni temaslar ve alanlar ortaya çıkıyor, bu da projeyi canlı ve daima gelişen bir sürece dönüştürüyor. 2020’de yaptığımız 3 boyutlu çalışmayla birçok alanı evvelce belirlemiştik lakin artık daha fazlasına ulaşıyoruz. Bu da yeraltı yapılarının iddiamızdan çok daha geniş olduğunu gösteriyor.

◊ Birlikte dolaşırken “Bunların kimileri depo üzere, mahzen, kimileri tünel” diye bahsettiniz. Bu dehlizlerin mimarisi hakkında ne söylersiniz?

En büyük yeraltı yapılarından biri, 18 ve 19’uncu yüzyıllarda yok olan revaklı avlunun bodrum katı. Eğimli arazi yapısı nedeniyle bu alan bodrum olarak kullanılmış. Bugün en kolay erişilebilen kısımlar, artık var olmayan bu avlunun altındaki yapılar. Ayrıyeten kuzeydoğu cephesinde, Ayasofya’dan daha eskiye tarihlenen bir yeraltı mezarı var. Hem mimarisi hem de çift renkli mermer döşemeleriyle çok özel. Bu alanlara ek olarak, bodrum katıyla mezarı birbirine bağlayan ve Ayasofya’nın altını ve etrafını saran karmaşık tüneller ağı mevcut.

◊ Bu dehlizler ve tüneller ne gayeyle kullanılmış?

Çoğunlukla su sınırları için değerlendirilmiş. Yani terakota (pişmiş toprak) su yolları var dehlizin içinde. Büyük bir kısmının içinde fakat sürünerek ilerlenebiliyor. Yalnızca ilgilisinin içine girip o su çizgisini geçebilmesi maksadıyla yapılmış. Havalandırma için de kullanılmış. İç ve dış yer ortasındaki hava döngüsünü sağlamak maksadıyla… Ayrıyeten yağmur sularının tahliyesi için de kullanılmış, suyu sıkıntı ulaşılan alanlardan dış istasyonlara yönlendiren bir sistem.

◊ Bunlar insanların giremedikleri. Pekala ya girip dolaşılanlar…

Ziyarete uygun alanlar, Ayasofya’nın avlusunun altındaki geniş yerler ve bunlarla ilişkili koridorlar olabilir. Çalışmalar ilerledikçe bu alanlar daha net ortaya çıkıyor. Ayrıyeten, 4’üncü yüzyıla tarihlenen mezar yapısı da gezilebilecek alanlardan biri olacak.

◊ Kaç kilometre dehliz var?

Altında da etrafında de var. Toplamı demek sıkıntı lakin 1 kilometreyi geçer toplam uzunlukları. Zira damarlar nasıl tane hesabıyla bilinemezse, nasıl birbirlerine bağlanıyorsa bunlar da onun üzere. Biz Ayasofya’nın tıkanmış damarlarını açıyoruz.

◊ Ziyarete açılan dehlizler nasıl gezilebilecek?

Erişime imkân tanıyan yeraltı yapılarında, muhakkak bir kota çerçevesinde, sonlu sayıda ziyaretçi erişimi mümkün olabilir. Bakanlık gerekli düzenlemeyi yapacaktır. Randevulu sistemle, kalabalık oluşmadan girip çıkmak mümkün olacak. İnşallah beşerler nasıl bir zenginliğin, nasıl bir çokkatmanlı mimari hoşluğun üzerinde yaşamış olduklarını bu yerler ziyarete açıldıkça daha düzgün anlayacaklardır.

◊ İstanbul’da diğer bu tip dehlizler yahut tüneller var mı?

Geçmişte su iletimi ve depolama gayesiyle yapılmış, fakat vakitle ihmal edilmiş pek çok yeraltı yapısı var. Büyük üstyapıların asırlarca ayakta kalabilmesi de bu sağlam altyapılara dayanıyor. Şayet Ayasofya’daki çalışma örnek alınırsa, benzeri projelerin kentin geneline yayılması mümkün. İstanbul’un görünen silüeti kadar, yeraltındaki görünmeyen yüzü de ilgiye muhtaç. Bu alanların görünür hale gelmesi korunmalarını sağlar, ayrıyeten gizem konusu olmaktan çıkarıp kent efsanelerinden kurtarır; gerçek birer yer olarak değerlendirmemize imkan tanır. Bu çokkatmanlı mirasa sahip çıkmak için daha fazla çalışma yapılması gerekiyor.

‘Kültür turizmine ve mimarlık tarihine kazandırılmalı’

“Tarihi kentlerde yeraltı yapılarının çöplük olarak kullanılması sık rastlanan bir sorun. Zira geçmişte hafriyat sıkıntı olduğundan, toprak ve molozlar bu alanlara doldurulmuş. Meğer bugün, gerekli tedbirlerle bu yapılar düşük maliyetle temizlenip kamusal kullanıma açılabilir. Aslında yüzyıllardır ayakta kalmaları, ne kadar sağlam olduklarının delili. Biz bu yapılardaki vakitle oluşan çöp, moloz ve toprakları temizliyoruz. Bu yapılar temizlenerek kültür turizmine, mimarlık tarihine ve arkeolojiye kazandırılmalı, gezilebilen ve kullanılabilen alanlar haline getirilmelidir.”